leren van liebregts nr 1 2016 19 componentaanpak geeft ruimte voor individualiteit verbouwen ? la carte Martin Liebregts zat volkshuisvesting in het bloed. Een bevlogen man met een missie. De directeur van BouwhulpGroep en gees- telijk vader van Renda overleed 10 september 2014. Een jaar na zijn dood stellen wij de vraag: wat heeft hij de renovatiesector gebracht? In de serie Leren van Liebregts een uiteenzetting van de belangrijkste thema's in zijn gedachtegoed. Wat kunnen we ervan leren? Dit keer het thema `Renovatie op maat'. Vanuit de noodzaak tot intensieve aanpak van kwaliteit van de woning- voorraad eind jaren 60 ontstond naast sloop en nieuwbouw een lange traditie van grootschalige aanpak in de renovatie. Een aanpak waarbij de opdrachtgever, de woningcorporatie, vaak sterk sturend optrad met vooraf geformuleerde uitkomsten, waarin de bewoner in het beste geval kon tekenen bij het kruisje. Het was instemming dan wel afkeuring, waar- bij de nieuwe huurprijs in het debat centraal stond. Doelstellingen werden `van buiten naar binnen geformuleerd'. Van het opknappen van hele gebie- den in de stadvernieuwing en later in de naoorlogse wijken tot het verduurzamen van de voorraad. Wensen van bewoners over de te realise- ren kwaliteit stonden niet echt centraal. Financi?le motieven, regelgeving en de eenvormigheid van de bestaande voorraad versterkten en onder- leren van liebregts tekst haico van nunen, bouwhulpgroep en jan kammeyer foto bouwhulpgroep Het renovatieproject Flores Montal laat zien dat renoveren in een serie van ??n mogelijk is. leren van liebregts20 nr 1 2016 steunden de keuze voor een grootschalige en eenduidige aanpak. De samenleving veranderde in de afgelopen jaren intussen sterk. De woning- behoefte liet zich niet meer zo makkelijk eenduidig meer formuleren. Er ontstond een toenemende behoefte aan een gedifferentieerde aanpak. MAATWERK De erkenning voor maatwerk en `de klant centraal' bij de opdrachtgevers, zag je aanvankelijk vooral terug bij het realiseren van nieuwbouw. Dat was spannend en sexy. Maar de nieuwbouwactiviteiten kwamen rond de vast- goedcrisis in 2008 sterk onder druk te staan. Deze ontwikkeling werd nog versterkt door het afkalvende draagvlak van bewoners. Immers door sterk stijgende woonlasten in de afgelopen jaren kozen bewoners steeds vaker voor behoud van de bestaande situatie. Dit gold aanvankelijk bij nieuw- bouw, maar later ook voor ingrijpende renovaties. De behoefte aan maat- werk en minder ingrijpende programma's in de bestaande voorraad nam toe. De expertise was echter vooral aanwezig bij de nieuwbouw. Martin Liebregts pleitte al langer voor een meer gedifferentieerde aanpak in de bestaande voorraad. In het nieuwe volkshuisvestelijke regime, de verhuur- dersheffing en de woningwet staan de woningcorporaties voor een zware opgave. De investeringsruimte is ernstig beperkt en de betaalbaarheid staat bij steeds grotere groepen huurders onder druk. Het is te hopen dat het pleidooi van Liebregts voor woningverbetering op maat vanuit de wensen van de bewoner nu in corporatieland een grotere vlucht zal nemen. INDIVIDUALITEIT Binnen deze context staat in deze `lessen van Liebregts' het recht van bewoners centraal op kwaliteit, betaalbaarheid en vooral individualiteit en hoe daar in de bestaande voorraad vorm aan gegeven kan worden. Het gaat dan om verbouwen ? la carte en daarbij draait het niet om slimme procedures of uitgekiende rekenmethodes, maar vooral om het luisteren naar bewoners en een hierop afgestemd aanbod. We moeten daarvoor het gebouw als eenheid van de ingreep loslaten en meer chirurgisch te werk gaan. Hierbij wordt op de, voor de bewoner, belang- rijke onderdelen van zijn woning (nieuwbouw)kwaliteit toegevoegd. Het gaat dan om componentrenovatie in een serie van ??n. TOEVOEGEN VAN COMFORT Liebregts vond dat corporatiebestuurders in veel gevallen een paterna- listische houding naar huurders verweten kon worden. Het onderwerp energiebesparing is daarvan een mooi voorbeeld. Hij vroeg de bestuur- ders wat ze zelf al hadden gedaan om hun eigen woning energieneu- traal te maken. Beschamend vaak bleef het antwoord uit of was de reactie: `Niets'. Diezelfde bestuurders willen wel de huurwoningen energiezuiniger maken, want dat is beter voor het milieu, met bijbeho- rende huurverhogingen uiteraard. Daarbij gaan ze vaak voorbij aan de wensen van bewoners. Hij sprak in plaats van over energiebesparende maatregelen dan ook liever over het aanpakken van het comfort en daarbij kon de expertise van de bewoner heel goed worden gebruikt. Hierover schreef hij in het programma-artikel `Een andere opgave' in Renda Special 2011/2: "Bewoners kennen als het ware de eigenheid van de woning. Bij kwaliteitsaanpassing is het van belang dit gebrui- kersverhaal te kennen en om bij de aanpassing hiermee rekening te houden." Zijn pleidooi was dat experts moesten gaan kijken naar de te renoveren woningen alsof het hun eigen huizen waren. Wat zouden ze dan zelf willen? Betaalbaarheid speelt daarbij een belangrijke rol. Anders zijn de plannen niet realistisch en daarmee onbereikbaar. Bewo- ners hebben dat haarfijn in de gaten. Om die reden moeten ze een rol krijgen bij de kwaliteitsaanpassing. In zijn laatste programma-artikel in Renda Expert 2014/3 zegt hij daarover: "Het gaat op de een of andere manier voor alle betrokkenen om zeggenschap. En zeggenschap houdt verband met invloed en macht. Dit geldt juist voor de bestaande woningvoorraad. Ook daar is het voortdurend zoeken naar de balans tussen het verkrijgen van draagvlak en de kansen die de individuele bewoner krijgt om zijn eigen kleur aan de aanpassing te geven." Daarin komt een van zijn belangrijkste thema's naar voren: individualiteit. Hij vond dat bewoners naast betaalbaarheid en kwaliteit recht hadden op eigenheid, zodat ze op hun eigen manier invulling konden geven aan het wonen (`Een andere opgave', Renda Special 2011/2). COMPONENTAANPAK Om te komen tot een vernieuwd aanbod is het dus belangrijk naar de bewoners te luisteren. Ieder heeft zijn eigen smaak en de wensen voor SERIE VAN ??N Kun je voetballen als je de spelregels en alle tactische boekjes over het spelletje hebt gelezen? Het antwoord dat iedere voetballer zal geven, is driedubbel nee. Hetzelfde geldt voor het betrekken van bewoners bij de kwaliteitsaanpassingen van hun woning. Het leren luisteren, het koppelen van de wensen aan de mogelijkheden en het verhaal van de specifieke aspecten van het wonen in de betreffende woningen en buurt begrijpen, vereisen tijd en ruimte. En dat alles moet worden gekoppeld aan een vernieuwd aanbod, gebaseerd op de serie van ??n, om in de gewenste indi- vidualiteit te voorzien (uit het programma-artikel `Een andere opgave' in Renda Special 2011/2). leren van liebregts nr 1 2016 21 en daarop moet de woningvoorraad worden aangepast. En de vergrij- zing gaat gepaard met meer zorg aan huis, omdat ouderen alleen naar verzorgingshuizen gaan als ze extreem hulpbehoevend worden. Deze ontwikkelingen in werken en zorgen, die het wonen be?nvloeden, houden dus een aanpassing van de bestaande woningvoorraad in. In grote onderhouds- en renovatieprojecten kan daar nu al rekening mee worden gehouden. KLEREN VAN DE KEIZER Bewonerszeggenschap is door de economische crisis in de afgelopen jaren steeds actueler geworden. Beheersvormen als woonco?peraties en zelfbeheer kwamen weer in beeld en zijn nu ook wettelijk mogelijk. En bouwers gingen, weliswaar uit nood geboren, steeds beter naar de gebruikers luisteren. En hoewel het poldermodel in de afgelopen decen- nia steeds meer een onderdeel is geworden van de aanpassing van de fysieke omgeving, zijn we er volgens Liebregts nog lang niet. Zo moet het bewonerszeggenschap per situatie nog haar specifieke invulling krijgen. Maar los daarvan begint iedere kwaliteitsaanpassing bij het centraal stellen van het gebruik. Dat moet comfortabel worden, met oog voor beeld en ruimte en tegen de juiste kosten-kwaliteitverhouding. Er moet dus iets te kiezen zijn en er moet echt ergens iets over te zeggen zijn, anders is er in de woorden van Liebregts sprake van `de kleren van de keizer'. EEN PASSEND AANBOD In zijn programma-artikel `Toekomstperspectief met dilemma's' in Renda Special 2012/2 biedt Liebregts een aantal kansen om de sociale huisvestingsvraag voor de toekomst op een passende wijze in te vullen: Reductie van woonlasten, eventueel in combinatie met kluswonin- gen; Toename van het aantal levensloopbestendige woningen in de bestaande buurten; Ruimte voor de combinatie van wonen en werken, in de vorm van atelierwoningen of extra ruimte in de woning (bijvoorbeeld zolder); Meer keuzevrijheid van bewoners om hun eigen comfortniveau te kiezen; Meer kwaliteitsdifferentiatie op buurtniveau (comfort, grootte); Gecombineerd wonen, in de vorm van bijvoorbeeld kangoeroewo- ningen; Faciliteren van steunpunten voor zorg; Benutten van mogelijkheden om de vraag naar specifieke huisves- tingsvormen te ontwikkelen (bijvoorbeeld een blok inrichten voor beschermd wonen); Faciliteren van goedkope bedrijfsruimte in de buurten (bijvoor- beeld de plinten van flats). het uiterlijk, de grootte en het type van de woning zijn niet voor ieder- een gelijk. Dat terwijl er in Nederland eindeloos uniforme rijtjes-, eens- gezins- en gestapelde woningen zijn gebouwd. In componentrenovatie zag hij het ideale middel om variatie aan te brengen in dat gelijkvormige aanbod. In het programma-artikel `Bouwen ? la carte' in Renovatie 2007/4 schreef hij daarover: "Om de kwaliteit binnen bereik te krijgen van de bewoners zal er een breed aanbod moeten komen van samen- hangende bouwdelen (componenten), die voorzien in een specifieke behoefte." Met de verschillende componenten zijn eindeloze combina- ties mogelijk, waardoor iedereen zijn eigen kwaliteit kan realiseren. Het wordt dan ook in de bouw mogelijk om diverse variaties in kwaliteit te realiseren met bijbehorende prijskaartjes. Zeggenschap is in Liebregts' visie pas echt zinvol als er een aanbod is waarmee passende invulling hieraan kan worden gegeven. Het cre?ren van een aanbod moet begin- nen met luisteren naar de bewoners. Zo ontstaat geleidelijk een concreet beeld van de gedachte van de serie van ??n in het hoofd van de aanbieder. Een aanbod dat stap voor stap kan groeien naar een totaalaanpak. TOEKOMST Een aantal toekomstige ontwikkelingen zoals de vergrijzing ligt nu al vast. Andere veranderingen zijn weer afhankelijk van sociaaleconomi- sche en technische ontwikkelingen. Steeds meer mensen werken thuis