Bedrijven worden steeds inventiever om personeel aan te trekken. Dat geldt voor alle sectoren. Kijk maar eens om je heen op de snelweg. Bijna ieder vervoersbedrijf is op zoek naar chauffeurs, of het nu om een transportbedrijf gaat of openbaar vervoer. Ook in de binnenstad zie je bij iedere winkel, café of restaurant de zoektocht naar personeel. Inmiddels beginnen we het tekort aan leraren en hulp in de zorg wel te accepteren en ook in de bouw zijn deze geluiden niet anders. Er is werk genoeg. Maar al dat werk en minder mensen om het te realiseren, dat vraagt om innovatie!
Het arbeidspotentieel in de bouw wordt al jaren gemonitord. In 2021 verscheen een rapport van het Economisch Instituut voor de Bouw (EIB) over de verwachtingen van de bouwproductie en de werkgelegenheid. Belangrijkste conclusie was dat er op dat moment al een tekort in de bouw aan het ontstaan was van 16.000 banen, met name veroorzaakt door de natuurlijke uitstroom. Ondanks dat opleidingsaantallen weer toenamen ten opzichte van jaren daarvoor, was de uitstroom groter en bleef het tekort toenemen. Bij die aantallen was al rekening gehouden met de wens om meer woningen te bouwen. Echter de verduurzamingsopgave is daarin nog niet meegerekend! En die opgave is groot; elke bestaande woning moet voor 2050 nog minimaal één grote verduurzamingsmaatregel treffen. Dat zijn ruim 7 miljoen woningen in 27 jaar, 260.000 per jaar; 1.000 woningen per dag. Die verduurzamingsopgave vraagt om nog eens 16.000 extra arbeidsjaren. De aangescherpte ambitie van de overheid om nog in 2030 totaal 900.000 woningen erbij te hebben was ten tijde van de verschijning van het rapport nog niet uitgesproken. Dat zijn nog eens 300.000 woningen extra. Kortom: de opgave is groot en de benodigde arbeidscapaciteit schaars.
De werkende beroepsbevolking is toegenomen van 8.433.000 in 2013 naar 9.548.000 mensen in 2021, een stijging van 13%. In diezelfde periode is de omvang van werkenden in de bouwnijverheid afgenomen van 427.000 naar 412.000, een daling van 4%. Kijken we naar de sectoren werkzaam in de toeleverende (bouw)industrie (bouwtak C22-25) dan is het aantal banen daar min of meer gelijk gebleven, samen goed voor 161.000 banen. In de (bouw)industrie is het aantal werknemers aan de producerende kant dus wel constant, maar in de uitvoering, waar producten in het werk worden samengesteld tot een (woon)gebouw, niet. Het laat zien dat ondanks de groei in werkende bevolking het aantal mensen in de bouw is afgenomen, waar we eigenlijk een toename hadden verwacht.
De snelste oplossing is meer mensen werven en opleiden. Maar zo makkelijk gaat dat niet, er gaan meer mensen met pensioen dan er toetreden. Het EIB laat al zien dat er weer een stijgende lijn in het aantal (techniek)studenten zit, maar dat is niet genoeg. Er moet ook fundamenteel iets veranderen in de bouw. Nieuwe wetgeving, ambitieuze opdrachtgevers vragen veel van de nieuwe generatie vaklieden. Ambities als klimaatneutraal en circulair vragen wel degelijk iets van de skills van de vakmensen van de toekomst.
Haico van Nunen
Van oorsprong is de bouw een arbeidsintensieve sector. Natuurlijk zijn er innovaties geweest en zijn we op andere manieren gaan bouwen. Door de ontwikkeling van systeembouw en het gebruik van geprefabriceerde onderdelen is er wel enige arbeid verplaatst naar de fabriek, maar desondanks is het aandeel arbeid groot. Hierbij is er een onderscheid te maken tussen nieuwbouw en bestaande bouw. Als we een voorzichtige inschatting maken dan is de verhouding arbeid-materiaal bij nieuwbouw 30% - 70% en bij bestaande bouw gemiddeld 60% - 40%. Dit is te verklaren doordat er in de bestaande bouw meer op maat wordt gewerkt en minder grote stappen in een keer gezet kunnen worden. Prefabricage en industrialisatie wordt ingezet om een hogere productiviteit te krijgen. Maar dat vergt investeringen, in de fabriek en in werkplaatsen is meer ruimte nodig en er zijn andere productiemiddelen nodig (robot, kranen, machines. Voor nieuwbouw komen er steeds meer fabrieken die volledige woningen produceren. Er kunnen zo wel 20 woningen per dag worden geproduceerd.
Produceren is één maar daar zit eigenlijk nog een stap voor, de woningen moeten eerst verkocht worden. Om een dergelijke fabriek rendabel te laten draaien, is een continue productiestroom nodig. We hebben een woningtekort in Nederland, maar dat wil nog niet zeggen dat we ook overal kunnen bouwen. Beschikbaarheid van grond, procedures en het stikstofbeleid zorgen ervoor dat er niet altijd gebouwd kan worden. Met het opzetten van een fabriek gaan grote investeringen gemoeid, en dan moet er wel zekerheid zijn op afzet. En als deze afzet niet kan worden gerealiseerd, waar gaan de medewerkers dan naar toe? In een fabrieksomgeving werken of in een wijk woningen renoveren zijn twee hele verschillende dingen. Prefabricage is goed voor het tempo, de prijs en kwaliteit, maar maakt de sector ook kwetsbaarder wat betreft de uitwisselbaarheid van vaklieden.
Bij bestaande bouw is er in ieder geval zekerheid op afzet. Althans, de potentiële afzet, want mensen moeten wel hun woning aan wíllen passen. Als we kijken naar de onderhoudsopgave, en dat combineren met de duurzaamheidsambities in Nederland dan hebben we het over een potentie van 1.000 woningen per dag. Op een traditionele manier, waarin veel arbeid zit, gaan we die opgave niet halen. Er is behoefte aan innovatie in de renovatie. Op het aandeel arbeid lijkt op korte termijn veel impact te behalen.
Ook voor renovatie moeten we dus naar geïndustrialiseerde processen. Maar dit is niet hetzelfde als een fabriek. Het ingewikkelde met de bestaande bouw is dat maten altijd afwijken en de woningen in de tijd door hun gebruikers op verschillende manieren aangepast zijn. De uitgangssituatie is nooit gelijk. Maar aan de andere kant weten we veel van de woningen. Als de opbouw en techniek van de verschillende componenten, zoals dak of gevel, bekend is, kun je concepten ontwikkelen en toepassen. Die concepten kun je voorbereiden en deels prefabriceren, maar in ieder geval kun je op voorhand rekening houden met de uitvoering en de benodigde capaciteit. Op die manier wordt de bouwstroom geoptimaliseerd naar een ‘renovatiefabriek’ die opereert volgens de uitgangspunten van mass customization.
We hebben onze bouwketen vergaand gespecialiseerd. Voor iedere discipline is wel een onderaannemer te vinden. Het gevolg is dat bij een project al snel meerdere busjes tegelijk in de straat staan. Dat betekent ook dat deze partijen afhankelijk zijn van elkaar. Bij grotere projecten is dat niet zo erg, daar is voldoende marge in continuïteit omdat er lange tijd op dezelfde plek wordt gewerkt. Men kan eenvoudig in een andere woning aan de slag of besteed de tijd aan het voorbereiden van het werk van morgen. Bij individuele klanten is die afhankelijkheid groter. Als de installateur komt om de warmtepomp aan te sluiten maar de elektricien is nog niet klaar met de extra groep in de meterkast, kan die eerste weer rechtsomkeer maken. Met een concept kunnen prestaties in elkaar worden geschoven, kan er meer worden voorbereid en wordt uitvoeren steeds meer herhalen en monteren. Dat levert een beheersbaar proces op. In dat geval kan in de bestaande bouw een verschuiving plaatsvinden van 40% arbeid – 60% materiaal. Dat klinkt misschien niet veel maar van 60% naar 40% is de helft verschil, oftewel waar iemand voorheen twee projecten deed, kan hij nu drie projecten doen. Dan doen we dus met dezelfde mensen al meer werk.
Het arbeidstekort in de bouw lossen we niet op met meer leerlingen of werven van zij-instromers in ander sectoren. Overal worden mensen gezocht dus er is veel keuze. Zo zullen er ook mensen zijn die de bouw juist verlaten om in een andere sector in te stromen. We zullen echt op een andere manier over de opgave na moeten denken. Toen ik onlangs een inspiratielezing gaf voor de nieuwe lichting afstudeerders bij bouwkunde, viel het op dat nagenoeg niemand een onderwerp op het vlak van processen koos. Terwijl dat juist het gebied is waar het verschil kan worden gemaakt gericht op innovatie. Maar op een of andere manier geldt in de bouw dat er niet afgeweken mag worden van de gebaande paden. De cultuur is altijd geweest ‘dat lossen we wel in het werk op’.
Verandering is nodig, simpelweg omdat de bouw het al druk genoeg heeft. In deze beschouwing over arbeid wil ik een paar mogelijkheden schetsen, waarin meer gedaan kan worden met minder mensen:
Tot slot een gedachte die nog verder gaat. Er is een partij die goed nagedacht heeft over de scheiding tussen materiaal en arbeid; IKEA. Zij hebben producten die mensen aanspreken, die ze zelf ophalen (transport) en vervolgens ook nog eens zelf in elkaar zetten (arbeid). Kunnen we dat ook in de bouw voor elkaar krijgen? Er zijn wel enkele doe-het-zelf producten in de markt, denk aan zolderisolatie. Maar wat als je ook andere gebouwdelen zelf kunt aanbrengen? Radiatoren vervangen, een ketel ophangen of de vloer isoleren? Vanwege de kwaliteitsborging wil je het niet helemaal loslaten, maar wellicht is het een optie om alles zelf te doen zodat een professional alleen nog maar het (gecertificeerde) aansluitwerk hoeft te doen en de in bedrijfstelling. Een keuring en aansluittarief wordt dan het verdienmodel. Dat is een heel andere insteek dan traditioneel betaald worden voor het sjouwwerk en gemaakte uren. Maar, of de (bestaande) bouw hier al klaar voor is?
Neemt niet weg dat we moeten veranderen. Meer denken in concepten, prefabricage, teams en misschien wel in andere rollen en verhoudingen. Dit artikel is bedoeld om te inspireren. In onze dagelijkse praktijk zien we al veel van deze vernieuwingen. Maar zoals altijd zijn het individuele resultaten omdat enkele personen er plezier in hebben plus het nut zien. De volgende stap zal zijn om er een volwassen praktijk van te maken. De noodzaak is zichtbaar en wordt inmiddels overal gevoeld. Dus de timing is goed lijkt me, ik zeg gewoon DOEN!
Reacties