programma24 nr 3 2015 renoveren als toegepaste wetenschap programma nr 3 2015 25 programma tekst en beeld dr.ir. haico van nunen, bouwhulpgroep In zijn voorkomen is de bouw traditioneel, behoudend en zelfs archa?sch te noemen. Toch zijn er al veel sprongen voorwaarts gemaakt, ook al ver voor onze tijd. Denk aan de piramides in Egypte, de Chinese muur of het Pantheon in Rome. Stuk voor stuk voorbeelden van hoe kennis kan worden benut bij het bouwen [1]. Het zijn de eerste vormen van toegepaste wetenschap, toepassing van kennis en be?nvloeding van de werkelijkheid. Destijds was bouwen een wetenschap. Tegenwoordig is het meer een voortzet- ting van wat we al kennen. En dat terwijl er zoveel meer mogelijk is. Tijd om op een andere manier naar de nieuwe en bestaande wijzen van bouwen te kijken. De definitie van wetenschap gaat over het beschikken van geordende objec- tieve (menselijke) kennis en over het op systematische wijze verkrijgen ervan. Wetenschappelijke kennis is daarmee een product op zich. Daarnaast is het nog veel meer een proces, werkwijze of visie. Vertaald naar de bouw is wetenschap: een volgende stap zetten met kennis van het verleden en het leerproces van dit moment. We zien allemaal dat de bouwsector in transitie is, zowel nieuwbouw als renovatie. Maar wat is nu het verschil tussen een goed doordacht concept en oude wijn in nieuwe zakken [2]? Het vraagt om een andere benadering van de renovatie-opgave. Hoe kunnen we door inzet van onze kennis komen tot betere, betaalbare en duurzame oplossingen? Waar na de oorlog nieuwbouw een innovatieboost kreeg, vraagt de bestaande voorraad van ruim zeven miljoen woningen op dit moment om een verbeterde aanpak. Met renovatie als middel zullen we moeten doorontwer- pen op het verleden. Het vraagt om renoveren als wetenschap; het benutten van systematisch verkregen kennis, ons niet laten leiden door de waan van de dag en doorgaan zoals we altijd deden. VERANDERING VAN DE OPGAVE De woningvoorraad is gestaag toegenomen. In die groei zijn vier grote golven te onderscheiden, waarin nieuwbouw zich telkens op een andere wijze profileert. In ieder van de golven is op grote schaal nieuwbouwkwaliteit geproduceerd ten behoeve van een maatschappelijk-economische vraag. De geschiedenis van industrialisatie en woningbouw laat zien dat woningbe- hoefte altijd een dominante drijfveer is geweest; meer, beter en goedkoper [3]. Iedere golf kenmerkt zich door een andere aanpak van de opgave. Bij de eerste industrialisatiegolf ging het vooral om het rationaliseren van het ontwerp (patroonherkenning en ontstaan van een standaard ontwerp). De tweede golf bracht een vernieuwing in het bouwen met woningfabrieken en systemen. De derde golf ging uit van keuzemodellen en processen, met name vanuit betaalbaarheid. De vierde golf betrof conceptmatige nieuwbouw. In andere tijden wendden mensen zich vaak tot andere markten. Het laat zien dat er momenten zijn waarop kennis bewust moet worden ingezet om de volgende stap te maken. Alleen is het deze keer geen nieuwbouw, maar renovatie. Daarbij zijn structurele veranderingen te verwachten. In een eeuw tijd is de woningvoorraad toegenomen tot ruim zeven miljoen woningen. De verwachte levensduur is volgens experts gestegen van vijftig naar 120 jaar. programma26 nr 3 2015 Bovendien is de economische ruimte van huishoudens in de afgelopen decennia sterk toegenomen. Dat leidt tot het verlangen meer ruimte te maken voor individuele invulling in het wonen. Binnen die kaders moet de vijfde golf worden gezien. Lag in de vorige golven de nadruk vooral op nieuwbouwproductie van woningen, in deze eeuw verschuift dit naar de bestaande woningbouw. De verwachting is dat nieuwbouw de komende twintig jaar op het huidige, relatief lage peil blijft en niet veel verder zal toenemen. Onderhoud en renovatie zullen de dominante rollen in de aanpak van onze woningvoorraad gaan innemen: de vijfde golf. Een aantal indicatoren op een rij: NEDERLAND GROEIT De voorspelling is dat we in Nederland blijven groeien. Volgens het CBS hebben we in 2045 ongeveer 8,5 miljoen huishoudens [4]. Ervan uitgaande dat al die mensen ook ergens willen wonen, hebben we nog dertig jaar om 1,25 miljoen woningen bij te bouwen. Met 50.000 wonin- gen per jaar (huidige nieuwbouwomvang) betekent dit dat een groot deel van de capaciteit moet worden ingezet voor de noodzakelijke toevoeging van woningen. Ofwel er wordt wel nieuwbouw gepleegd, maar enkel om te voldoen aan de verwachte groei. Het betekent ook dat ? al zouden we meer woningen willen slopen en vervangen ? er van de 50.000 nieuwe woningen al 42.000 woningen worden gebruikt om de benodigde groeicapaciteit in te vullen. BEPERKTE SLOOP, BEPERKTE NIEUWBOUW In 2014 zijn 35.000 nieuwe woningen gebouwd, in 2015 worden 40.000 stuks verwacht. Dit aantal groeit tot 50.000, maar de aantallen van 70.000 of 80.000, zoals we die de afgelopen twee decennia hadden, halen we voorlopig niet meer. Indicator 1. liet al zien dat deze nieuw- bouw vooral als toevoeging aan de voorraad geldt, niet als vervanging. Er wordt steeds minder ge?nvesteerd. Grote uitbreidingsplannen (VINEX) lopen op hun einde en vanwege de economische situatie durven partijen geen nieuwbouw te plegen. Veel bouwbedrijven zijn geslonken in omvang en omzet. Een (snelle) opschaling naar het niveau van tien jaar geleden ligt niet in de lijn der verwachtingen. Daar komt bij dat in Nederland de laatste twintig jaar gemiddeld 16.000 woningonttrekkingen zijn geweest. Dat is ongeveer 0,22% van de woningvoorraad [5]. Van de onttrekkingen vindt driekwart in de sociale sector plaats, een kwart in de particuliere. Er verdwijnt dus niet veel. En wat niet wordt gesloopt, moet minimaal in stand worden gehouden. Bovendien is er de laatste jaren een afname zichtbaar in de onttrekkin- gen. Dat wat nog wel wordt gesloopt, is meestal niet van slechte kwali- teit, maar komt door marktomstandigheden. Denk daarbij aan krimpge- bieden of regio's met een overvloed aan identieke woningen. Sloop in de particuliere sector komt nog minder vaak voor. Als het al gebeurt, gaat het vaak om de (bouw)locatie en in mindere mate om de kwaliteit van de te slopen woning. Al met al vindt er weinig sloop-nieuwbouw plaats, aangezien de behoefte beperkt is. Het maakt een verlangen duidelijk naar een smaak tussen in stand houden en sloop-nieuwbouw in. PRIJS-KWALITEIT VAN NIEUWBOUW Waarom zou je nieuwbouw willen plegen? En met welke kwaliteit? Wat maakt nieuwbouw onderscheidend van renovatie? Voor de huurders- markt is betaalbaarheid belangrijk. In de huidige nieuwbouw bedraagt de basishuur van een nieuwbouwwoning 625 (2011) [6] en valt daarmee nog steeds binnen het sociale (DAEB) gebied. Wel valt deze prijs al boven de tweede aftoppingsgrens, waarmee de woningen voor de primaire doelgroep niet geschikt of te duur zijn. Op basis van de gele- verde kwaliteit (vierkante meters, energieprestatie en waarde geba- seerd op WOZ) krijgen deze woningen al snel meer dan 150-160 WWS-punten. Dat resulteert in een maximaal redelijke huur ver boven de liberalisatiegrens. Het geeft twee oplossingen om woningen betaal- baar te houden: 1) minder kwaliteit bouwen (lees: kleiner) of 2) met lagere streefhuren werken. Beide opties zijn echter niet structureel. Er is behoefte aan een betaalbare oplossing die stap voor stap meegroeit met bestedingsruimte en woonbehoefte. Maar alleen nieuwbouw voor de koopmarkt is ook niet zinvol. Voor star- ters is de financiering steeds moeilijker rond te krijgen en doorstromers moeten eerst hun huidige woning zien kwijt te raken. De vraag rijst dan ook of het aanbod van nieuwbouw wel aansluit op de vraag. De drie genoemde indicatoren laten zien dat het overgrote deel van de woningvoorraad blijft staan. Nieuwbouw is maar een klein aandeel en met 0,22% onttrekkingsgraad hebben we 450 jaar nodig om de voorraad te vervangen. Maar het gebruik van woningen verandert wel en dankzij renovatie kan aan de eisen van vandaag worden voldaan. Dat betekent dat de oplossing ergens ligt tussen schilderen en nul-op-de-meter. Dit alles maakt duidelijk dat de dominante oplossing ligt op het vlak van renovatie. Zelfs vanuit ambities om woningen energienotaloos te maken, is dat net zo goed mogelijk in de bestaande als in de nieuw- bouw. Renovatie is het middel om woningen aan te passen aan tijd, kwaliteit en budget. Wel is kennis nodig om tot de juiste vraag te komen. En bovendien zit er tussen vraag en aanbod nog een gat. Vijf golven van industrialisatie in de woningbouw 1900-2015 programma nr 3 2015 27 OPGAVE TUSSEN VRAAG EN AANBOD Het gaat er juist om kwaliteit toe te voegen aan bestaande woningen. Daar gelden dezelfde criteria als in het verleden (meer, beter en goed- koper) maar dan binnen een andere context. Bovendien zijn er criteria bijgekomen, zoals keuze, maatwerk in prijs en kwaliteit en vervangbaar- heid op onderdelen. Het is nu tijd daar passende oplossingen voor te bedenken. Niet vanaf nul, maar door bestaande kennis te benutten. Zo werd tijdens de eerste industrialisatiegolf voor het eerst gekeken hoe plattegronden eruitzagen; een andere manier van kijken naar het wonen. Nu, bijna honderd jaar later, wordt het opnieuw tijd anders te kijken naar de opgave en daar een passend aanbod voor te maken. Het is niet zo dat er helemaal niets gebeurt. Er zijn verschillende renova- tievoorbeelden waarbij wordt gepoogd slimme oplossingen aan te bieden. Hier volgen drie initiatieven waarbij wordt nagedacht over veran- deringen en waar kennis is ingezet om tot een vernieuwing te komen. STROOMVERSNELLING Met het initiatief de Stroomversnelling van EnergieSprong, is de markt (Ballast Nedam, BAM, Dura Vermeer, VolkerWessels) uitgedaagd om de energiekosten naar nul te brengen, waarbij het (wettelijk) mogelijk wordt de energierekening in te zetten als investering. Deze nul-op-de- meter-woningen leggen de (energetische) lat vele malen hoger dan nu gangbaar is voor renovaties en transformaties. Een dergelijke ambitie kan niet alleen plaatsvinden op basis van huidige technieken, daar moet een extra stap worden gemaakt. Bij die stap is het nodig structureel aan een nieuwe opgave te werken en diverse aanbieders (bouwers en industrie) zijn hiervoor samen aan de slag. ALLIANTIE+ Stichting Alliantie+, een initiatief van BouwhulpGroep, heeft als ambitie de bestaande woningvoorraad te verbeteren in de serie van ??n met de bewoner aan de knoppen. Dit geeft bewoners de mogelijkheid de woning aan te passen op een natuurlijk moment. De stichting heeft hiervoor een duurzaam en betaalbaar aanbod ontwikkeld op basis van gemeenschappelijke dragers: de componenten. Een component bestaat uit een of meer samenhangende bouwdelen die voorzien in een gebruiksfunctie en -kwaliteit. Een woongebouw is gedefinieerd in negen componenten die de basis vormen voor het ontwikkelen van het aanbod: de formules. Die komen tot stand door een samenwerking tussen industrie, bouwpartners en architect- en adviesbureau. Met de formules kan Alliantie+ differenti?ren in prijs en kwaliteit. Daarnaast zijn kwaliteit en innovatie binnen deze samenwerking vanzelfsprekend; samen met de industrie wordt de beschikbare kennis benut om tot nieuw aanbod te komen. KETENSAMENWERKING Ook bij de diverse ketensamenwerkingen in het land zijn echte verbeterin- gen waar te nemen. Natuurlijk zijn er projecten waar alleen een label wordt opgeplakt en waar alles verder traditioneel gaat. Maar er zijn ook projec- ten waarbij de samenwerking daadwerkelijk leidt tot verbeterde resultaten. Kijk maar eens naar een aantal Renda-partners, zoals KnaapenGroep [7] of het schilderaanbod voor corporatie Area [8]. Deze samenwerkingen gaan verder dan dat de aannemer al in een vroeg stadium aan tafel zit en dat het een positief effect heeft op het eindresultaat. Deze drie voorbeelden laten zien dat verhogen van effici?ntie en inno- vatie bij renovatie zeker mogelijk is. Het gaat erom niet telkens opnieuw te beginnen, maar om verder te gaan met de kennis die we hebben opgedaan. RENOVATIE ALS WETENSCHAP Om verantwoord met de opgave bezig te zijn, moeten we de juiste vragen stellen, op de juiste manier naar de opgave (het bestaande) kijken en op zoek naar een passend aanbod. Door dat op een systema- tische manier te doen, leer je zelf steeds meer bij. Renoveren wordt dan toegepaste wetenschap; het toepassen van kennis en het be?nvloe- den van de werkelijkheid. We proberen toch iets te verbeteren in de wereld. Helaas wordt renovatie lang niet overal als wetenschap gezien en moet je soms duidelijk maken dat je met die beschikbare kennis een voorsprong kunt opbouwen. In het onderwijs wordt die voorsprong nauwelijks nog opgebouwd, dus moet het in de praktijk gebeuren. Maar dat kan enkel als je continu bezig bent met de wisselwerking tussen de vraag-aanbodopgave. Als je daar dwars doorheen kijkt, wordt renovatie wetenschap. LITERATUUR [1] Bergen, Y., van, 101 uitvindingen die onze wereld van bouwen en wonen hebben veran- derd. Hollands-ontwerp.nl, oktober 2013. [2] Nunen, H., van, Concept-woning of woning-concept. Renda 2014/6. [3] Bergen, Y., van, De vijf golven van industrialisatie en woningbouw. Bestaandewoning- bouw.nl, 8 januari 2015. [4] CBS, Een miljoen huishoudens meer. 4 april 2011. [5] CBS, statline.cbs.nl, historie woningbouw 1990-2011, totale onttrekkingen. [6] cowb.datawonen.nl, Cijfers over Wonen en Bouwen, tabel 3.01 Huur- en koopprijs van nieuwbouwwoningen [7] Ketenpartners excelleren tijdens Renda on Tour. Renda.nl, 30 juni 2015. [8] Weg met de prijsvechtersmarkt. Renda.nl, 6 mei 2015. Oppervlakten voltooide nieuwbouw- woningen 2012 Renovatie als wetenschap