52 jarenzestigwoningen van woningbouwvereniging Hoek van Holland (WVH) zijn geüpgraded van energielabel F naar A++. Eén van de eisen van de woningbouwvereniging was dat de bewoners tijdens de renovatie centraal stonden, met als gevolg dat zij uiteindelijk maar twee weken hun huis uit hoefden. Bovendien kregen ze er een huis voor terug dat ‘beter is dan nieuwbouw’, volgens Clemens van Soest, algemeen projectleider bij WVH.
nr 3 2013 project16
energielabel F naar A++ gegaan, dat betekent een enorme verandering."
Aan het woord is Clemens van Soest, algemeen projectleider bij de
woningbouwvereniging. "Met de jarenzestigwoningen in de Jan Lels-
straat was veel mis, alles liep op het einde van de levensduur. Eigenlijk
was alleen het casco van de huizen nog goed", zegt hij.
Uitvoerder van de renovatie is Willems Vastgoedonderhoud. Sander
Willems is daar projectleider en heeft het project van a tot z begeleid.
Hij vertelt dat in aanloop naar de renovatie toe vrij snel duidelijk werd
dat de woningen veel te klein waren. "Om aan de eisen van de
52 jarenzestigwoningen van
woningbouwvereniging
hoek van holland (wVh) zijn
ge?pgraded van energielabel
f naar A++. e?n van de eisen
van de woningbouwvereni-
ging was dat de bewoners
tijdens de renovatie centraal
stonden, met als gevolg dat
zij uiteindelijk maar twee
weken hun huis uit hoefden.
bovendien kregen ze er een
huis voor terug dat `beter is
dan nieuwbouw', volgens
Clemens van soest, alge-
meen projectleider bij wVh.
hoek van holland
jan lelsstraat
project
tekst joop van vlerken
foto's willems vastgoedonderhoud
Op enkele minuten loopafstand van het kantoor van de Hoek van
Hollandse woningbouwvereniging, ligt de Jan Lelsstraat, vernoemd naar
de president van de Koninklijke Zuid-Hollandsche Maatschappij tot
Redding van Schipbreukelingen. In die straat vond in 2012 een renovatie
plaats van 52 `platte doosjes' uit de jaren zestig, naar mooie moderne
A++-woningen. De huizen werden voorzien van een volledig nieuwe isola-
tieschil, een nieuw zadeldak en verschillende installaties om het energe-
tisch rendement van de woningen te verbeteren. "We hebben alles uit de
kast gehaald op het gebied van moderne renovatie. De woningen zijn van
nr 3 2013project 17
moderne tijd te voldoen, kwamen we al snel tot de conclusie dat de
huizen groter moesten worden. Met een goede isolatie was opwaarde-
ring naar label B mogelijk, maar voor deze groep huizen wilde de
woningcorporatie een stap verder gaan. Dat betekende dat we ook de
installaties aan moesten pakken", vertelt hij. "Voor de verwarming van
het tapwater werd een zonneboiler ge?nstalleerd, voor het opwekken
van elektriciteit zonnepanelen en voor verwarming een cv-ketel of
warmtepomp." Voor al deze installaties moest ruimte gecre?erd
worden. De woningen waren met een gemiddelde oppervlakte van
80 m2
sowieso al erg klein, vindt ook Van Soest. "Dus hebben we in
het plan een zadeldak op de woning geplaatst", zegt hij. "Dat was de
ideale oplossing voor deze situatie. Het gaf meteen meer ruimte in de
woningen, die in ??n klap van 80 naar 120 vierkante meter woonopper-
vlak gingen. De uitbreiding was ook nodig om de woning toekomstbe-
stendig te maken, zodat we haar nog vijftig jaar kunnen verhuren."
MoDelwoninG
Door toepassing van een zadeldak in plaats van een plat dak, kreeg de
woning volgens Willems meteen een heel andere uitstraling. "We
hebben eerst een modelwoning gemaakt, zodat bewoners konden zien
hoe hun huis eruit zou komen te zien. Naast de nieuwe kap was de
schilisolatie heel belangrijk. De woning is helemaal ingepakt. Aan de
buitenkant van de woningen zijn panelen geplaatst van 22 centimeter
dik met daarin de domotica en isolatie voor de woning. Die panelen zijn
aan de buitenkant gepleisterd waardoor de woningen een veel strak-
kere uitstraling hebben gekregen", zegt Willems. Door de aanpassin-
gen lijken de huizen in niets meer op de platte doosjes die in de jaren
zestig zijn gebouwd. Aan de buitenkant zijn de huizen bovendien afge-
werkt met hout. Dit geldt voor zowel de gevelbekleding als de kozijnen,
die zijn gemaakt van Europees naaldhout. De LamikonLongLife++
Passiefkozijnen bestaan geheel uit naaldhout in plaats van het bekende
hardhout en zijn ontwikkeld door Verweij Houttechniek, in samenwer-
king met TNO. Door de juiste detaillering en materiaaltoepassing gaan
deze kozijnen langer mee dan hardhouten kozijnen en behoeven minder
onderhoud. Daarnaast hebben ze een U-waarde van slechts 0,79 en
zijn ze Dubokeur-gecertificeerd. Dit houdt in dat de kozijnen de meest
milieuvriendelijke producten in hun soort zijn, wat een mooie match
vormt met het toegepaste Toppphuis-concept van Willems Vastgoedon-
derhoud.
De aannemer vertelt: "De drie p's in het concept staan voor people,
planet en prosperity. Dat betekent dat het duurzame huizen zijn die in
principe energieleverend zijn door het gebruik van zonnepanelen, zonne-
boiler en isolatie. Voor het huis zijn bovendien zo veel mogelijk natuurlijke
en lokale materialen gebruikt en voor de houten gevel dus zo veel moge-
lijk Europees naaldhout. We hebben niet alleen een duurzaam huis
gebouwd, maar vooral een huis dat onderhoudsvriendelijk is en dat reke-
nr 3 2013 project18
tijdelijk te verhuizen. Voor hen hebben we iets geregeld met het lokale
zorgcentrum, zodat zij daar een paar weken konden verblijven. En in
??n geval wilde de bewoner helemaal niet weg uit zijn woning. Die
hebben we tijdelijk naar zijn eigen nieuwe zolder verhuisd", omschrijft
Van Soest de gang van zaken, en geeft aan dat de renovatie belastend
was voor de bewoners van de jarenzestigwoningen. "Daar hebben we
ook nooit omheen gedraaid, we hebben altijd eerlijk verteld dat de reno-
vatie ingrijpend zou zijn. We beseffen goed dat we veel vragen van de
bewoners, maar uiteindelijk krijgen ze er veel voor terug. De woningen
zijn weer als nieuw en in principe energieleverend geworden. De zonne-
panelen op de woningen leveren gemiddeld 4600 kilowattuur per
woning, genoeg om het verbruik van de bewoners en de warmtepomp
te compenseren."
woonlAsten
De bewoners van de Jan Lelsstraat gaan 50 euro per maand meer huur
betalen. Dat kunnen ze uit de besparing op de energierekening makke-
lijk betalen, denkt Van Soest. "We hebben iedereen de garantie gege-
ven dat ze niet meer gaan betalen dan in de oude situatie. Dat is een
duidelijke afspraak en daar mogen de bewoners ons aan houden.
Mocht het om de ??n of andere reden toch zo zijn dat een bewoner
meer moet betalen, zullen wij dat verschil bijpassen. Maar gemiddeld
gaan ze per maand 100 euro besparen op hun energierekening. We
doen het dus nog beter dan de standaard woonlastenwaarborg van de
Woonbond, want we vragen slechts 50 procent van de energiebespa-
ring terug in de huur. Dat is normaal 75 procent." Willems bevestigt dit:
"Bewoners krijgen voor lagere maandlasten een veel betere woning.
Daarbij komt dat de woonlasten voor de toekomst een stuk beheers-
baarder zijn gemaakt door de lagere energierekening." Van Soest bena-
drukt nog maar eens dat de bewoners van de gerenoveerde straat echt
geluk hebben gehad. "Wij leggen als woningbouwvereniging geld toe
op dit project. Met 150.000 euro per woning was het ook niet bepaald
een goedkope renovatie. Het is ook echt een pilotproject waarin we
maximaal effect wilden sorteren", aldus de projectleider van WVH.
GronDGebonDen wArMtePoMP
Voor verwarming hadden de bewoners de keuze uit een nieuwe
HR-ketel, een grondgebonden warmtepomp of een ventilatieluchtwarm-
tepomp. "Omdat dit voor de bewoners nieuwe technieken zijn en de
ning houdt met de wensen van de bewoner", legt hij uit. Daarin zit
volgens Willems het verschil met bijvoorbeeld het PassiefHuis-concept.
"Het Toppphuis is meer een Active House. Zo wordt er bijvoorbeeld
gebruikgemaakt van vraaggestuurde installaties. Dat houdt in dat als
CO2
- of vochtwaarden oplopen, bijvoorbeeld als je gaat douchen, de
ventilatie automatisch aangaat. De bewoners hoeven dit niet zelf te rege-
len met een driestandenknop. Deze installatie is nodig omdat de wonin-
gen supergoed ge?soleerd zijn; er kan geen lucht meer door de gevel."
Dat was voor de renovatie wel anders, grapt Van Soest. "Voorheen
hadden de woningen natuurlijke ventilatie; de wind waaide zo van voor
naar achter door de woningen." Maar dit woningconcept houdt volgens
Van Soest veel rekening met de bewoner en dat was belangrijk voor de
woningbouwvereniging. "Je kunt wel aan alle eisen voldoen op het
gebied van energiebesparing en luchtkwaliteit, maar uiteindelijk gaat het
toch om de bewoner van het pand. We zijn voor het project aan de Jan
Lelsstraat niet uitgegaan van de minimumregels uit het Bouwbesluit,
maar van de wensen van bewoners. De renovatie van de woningen
gaat verder dan de meeste woningcorporaties op dit moment doen",
gaat hij verder. "We wilden voor dit project echt uitpakken. Het is dan
ook een pilotproject; de prestaties die deze woningen halen, zijn verge-
lijkbaar of beter dan bij nieuwbouw en dat zie je niet vaak bij renovatie.
En al helemaal niet als deze in bewoonde staat is uitgevoerd."
inGrijPenD
E?n van de uitgangspunten van de renovatie was dat die moest worden
uitgevoerd zonder dat de bewoners lange tijd hun woning uit moesten.
Met een strakke planning lukte het de aannemer uiteindelijk deze peri-
ode tot twee weken te beperken. Volgens Willems is die termijn van
twee weken echt het minimale voor een dergelijke ingrijpende verbou-
wing. "Dat hadden we echt niet sneller kunnen doen. Het plaatsen van
de kap en de panelen van de schilisolatie hebben we in bewoonde staat
gedaan. Tijdsbesparing hadden we eventueel kunnen behalen als we de
panelen voor de buitenkant van de woning vooraf hadden gestuukt",
analyseert hij.
Van Soest vertelt dat de meeste bewoners gebruik hebben gemaakt
van een wisselwoning in de buurt. "We hadden het geluk dat een aantal
woningen in de buurt toevallig leegstond, zodat we wisselwoningen in
konden richten. Die werden voorzien van eenvoudig meubilair, een tele-
visie en internet zodat de bewoners zo normaal mogelijk konden leven.
Voor een aantal zorgbehoevende bewoners was het niet mogelijk om
nr 3 2013project 19
grondgebonden warmtepomp extra overlast met zich meebrengt, moes-
ten ze zich hiervoor aanmelden", licht Willems de procedure toe.
"Uiteindelijk hebben elf huurders voor een warmtepomp gekozen; vijf
voor een ventilatieluchtwarmtepomp en zes voor grondgebonden warm-
tepompen. We hebben vooraf goed uitgelegd wat de installatie van een
warmtepomp inhoudt. Zo moesten er voor een grondgebonden water-
pomp in de tuin twee gaten van 100 meter diep geboord worden. Dat is
natuurlijk verwoestend voor je tuin." Maar de bewoners die gekozen
hebben voor een warmtepomp zijn volgens Van Soest heel tevreden.
"We hebben voor de zes huurders met een grondgebonden warmte-
pomp de tuin weer helemaal in de originele staat terug gebracht. Alle
bewoners met een warmtepomp zijn erg te spreken over het comfort
en het is energetisch heel gunstig. De pompen verbruiken alleen elektri-
citeit en die kan schoon opgewekt worden, in dit geval met de zonnepa-
nelen die op de daken liggen", omschrijft hij.
Alle huizen zijn tijdens de renovatie voorbereid op de installatie van een
warmtepomp, zodat die in de toekomst nog aangebracht kan worden.
Willems plaatst hier wel een kanttekening bij. "De economische levens-
duur van een HR-ketel is minimaal vijftien jaar. Dat betekent waarschijn-
lijk dat er de komende vijftien jaar geen warmtepomp in de woningen
geplaatst gaat worden", voorspelt hij. Technisch gezien was het realise-
ren van een warmtepomp in bestaande woningbouw een uitdaging,
volgens hem. "We wilden niet met vloerverwarming werken, in verband
met de bestaande vloerafwerking van de bewoners. Daarom hebben
we gekozen voor lagetemperatuurverwarming met convectoren, zowel
voor de huizen met een warmtepomp als die met een HR-ketel. Deze
ventilatieconvectoren hebben we ontwikkeld met Jaga en TNO."
bewonersAVonD
Als er ??n ding is dat Van Soest heeft geleerd van het project, dan is
het dat je de bewoners niet vroeg genoeg kunt betrekken bij de renova-
tie. Het kan de doorlooptijd volgens hem aanzienlijk versnellen. "Ik ken
in Rotterdam een project waar de bewoners zelfs betrokken zijn bij de
aanbesteding. Dat is hoe het eigenlijk zou moeten", vindt hij. De bewo-
ners in Hoek van Holland hadden heel eigen idee?n over de aanpassing
van de woningen. "Wij hadden bijvoorbeeld een indeling gemaakt voor
ramen in de gevels, maar de bewoners dachten daar heel anders over",
vertelt Willems. "Zij hadden al gordijnen en andere raambekleding en
wilden niet dat de formaten van de ramen zouden veranderen. Dat zijn
dingen waar je in het ontwerp niet onmiddellijk aan denkt."
Om de bewoners over de streep te trekken, heeft WVH eerst een
bewonersavond georganiseerd. Daarna werd er een modelwoning gere-
aliseerd en werden de bewoners individueel rondgeleid in de woning. Er
werd dus veel tijd ge?nvesteerd in voorlichting. "Maar dat heeft ons
uiteindelijk wel wat opgeleverd", vertelt Van Soest. "De respons op de
plannen was heel goed. Anderhalve week na het voorstel hadden we al
akkoord van 70 procent van de bewoners en uiteindelijk ging 83
procent zonder nabellen of een gesprek akkoord. Dat zijn hoge percen-
tages bij een renovatie." De begeleiding van de bewoners in het hele
traject was intensief. "We wilden het de bewoners zo veel mogelijk
naar de zin maken. Als je veel van mensen vraagt, moet je niet moeilijk
doen en af en toe iets extra's voor ze over hebben", besluit hij.
het is net een VillAwijk
Al sinds 1980 wonen Rien en Tonny den Harder in
de Jan Lelsstraat, waar ook hun twee zonen zijn
opgegroeid. Het stel is erg blij met de renovatie van
de huizen in de straat en volgens Rien den Harder is
er nogal wat veranderd. "Als je bedenkt dat wij v??r
de renovatie alleen een gashaard en een warmwa-
tergeiser hadden, en dat we nu verwarming met
volledige klimaatbeheersing en warm water van de
warmtepomp hebben, dan snapt u wel dat ons
wooncomfort er enorm op vooruit is gegaan",
vertelt hij.
De familie Den Harder vormt ??n van de zes bewo-
ners die heeft gekozen voor een grondgebonden
warmtepomp. Het bevalt ze goed. "Maar we
hebben natuurlijk ook niet echt vergelijkingsmateri-
aal, omdat we nooit centrale verwarming hebben
gehad. De pomp houdt het huis in de winter prima
op temperatuur en het grote voordeel is dat we
helemaal geen gas meer gebruiken. Een ander voor-
deel is dat we in de zomer de temperatuur wat
kunnen laten zakken; de warmtepomp werkt dan het
tegenovergestelde als in de winter", legt meneer
Den Harder uit.
In totaal is de familie twee?nhalve week weggeweest
uit de eigen woning. "We konden ervoor kiezen om
te blijven zitten, maar dat vonden wij geen optie. Er
was een wisselwoning beschikbaar die van alle
gemakken was voorzien; een keuken met koelkast,
een wasmachine en een droger. Het huis was
behoorlijk gemeubileerd en er was zelfs een internet-
aansluiting", omschrijft hij. Terugkijkend kan Den
Harder niet anders dan concluderen dat hij tevreden
is. "Het was al een fijne en rustige wijk om te wonen,
met voldoende parkeerruimte. En zoals het nu
geworden is, lijkt het voor ons wel een villawijk."
Reacties