renda special 2012/1 project12 tilburg groenewoud project renda special 2012/1project 13 zullen ze door het lage energieverbruik ook minder last hebben van toekomstige energieprijsstijgingen." Daarnaast paste de Passiefhuis-renovatie ook binnen het Tilburgs Energieconvenant, vertelt Den Biggelaar. "De Tilburgse corporaties hebben samen met de gemeente een hoge ambitie uitgesproken, namelijk een CO2 -neutrale sociale huurvoorraad in 2045. Met dit project zetten wij als TBV een grote stap in de goede richting." Pijlers Het cre?ren van energiezuinige, duurzame en leefbare woningen die voldoen aan alle huidige en toekomstige bouweisen. Zo luidde de doel- stelling van het project aan de Dolomietenlaan, aldus Den Biggelaar. "De belangrijkste pijlers waren EI-verlaging, energiebesparing, CO2 -reductie, energielabels voor woningen en een leefbare woonom- geving. Er is uitgegaan van de PHPP-berekening (voortvloeiend uit de PassiefHuisProjectPakket-regeling, red.), die veel strengere eisen heeft dan het Nederlandse Bouwbesluit. Hierdoor voldoen de woningen ruim- schoots aan de toekomstige eisen van het Bouwbesluit per 2012." De resultaten spreken voor zich: de CO2 -uitstoot is omlaag gegaan met 2500 kg per jaar en het gasgebruik is verminderd van gemiddeld 1900 m3 naar 700 m3 per jaar. Daarnaast zorgt de nieuwe installatie ervoor dat het energieverbruik voor verwarming, warm water en venti- latie is afgenomen van 150 ? 200 kWh/m2 tot circa 25 kWh/m2 . Houtskelet Voor de renovatie van het woningenblok in de wijk Groenewoud is een nieuwe aanpak gebruikt, gebaseerd op ervaringen uit Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland. Daar wordt in vergelijking met Nederland in twaalf weken tijd van label D naar A+. Dat is gelukt bij acht woningen van woningcorporatie tBV Wonen uit tilburg. De woningen uit de jaren zeventig in de wijk Groene- woud zijn naar Passiefhuis- niveau gerenoveerd. en ook nog met zo min mogelijk overlast voor de bewoners. Het project sleepte twee prestigieuze prijzen in de wacht, de energiesprong- prijs van de seV en de Vsk Award 2012. tekst wilbert leistra foto's brink climate systems De typische jarenzeventigbouw: een groot voorraam en kenmerkende geelachtige baksteen. Dat valt op bij het binnenrijden van de Dolomie- tenlaan in de Tilburgse wijk Groenewoud. Verderop in de straat wijkt dat beeld voor een speels uiterlijk met natuursteen op de benedenver- dieping en witte balken tot aan de dakrand. Bijna niet voor te stellen dat het dezelfde woningen betreft, maar Peter den Biggelaar, project- leider van TBV Wonen, verzekert dat het wel zo is. Het nieuwe uiterlijk is volgens hem te danken aan de buitengevel die voor de oude gevel is geplaatst. "Om aan de Passiefhuis-normen te voldoen moesten de woningen eerst superge?soleerd en luchtdicht worden gemaakt", zegt Den Biggelaar. AmBities Voor het blok huizen aan de Dolomietenlaan was al vervanging van de cv-ketels en de kozijnen ingepland. Maar twee ambities uit het onder- nemingsplan 2013 van TBV Wonen deed de corporatie besluiten het ambitieuze project te starten, legt Den Biggelaar uit. "Het betreft ten eerste de ambitie dat TBV Wonen een milieubewuste organisatie is en dat wij durven te experimenteren met innovatieve ontwikkelingen op duurzaam gebied. En ten tweede stellen wij dat huurders van onze corporatie niet in armoede leven." Wat die laatste ambitie betreft wordt er volgens de projectleider gekeken naar woonlasten. "We nemen dus niet alleen de huur binnen beschouwing, maar we kijken ook naar de energierekening. De renovatie-ingreep aan de Dolomie- tenlaan levert een besparing op van 70 procent qua gasgebruik. Dat scheelt omgerekend ongeveer 60 euro per maand op de energiereke- ning." Hiervoor rekent de Tilburgse woningcorporatie een huurverho- ging van 45 euro per maand. "De bewoners krijgen dus naast een verbeterd wooncomfort ook een direct financieel voordeel. Bovendien Het Passiefhuis- toestel met zonnecollector. renda special 2012/1 project14 veel meer gebruikgemaakt van houtskeletbouwelementen, vertelt Den Biggelaar. "Bij ons project zijn prefab gevel- en dakelementen toege- past van Gumpp & Maier. Remmers Bouwgroep heeft daarvoor geko- zen, omdat die qua detaillering heel nauwkeurig te verwerken zijn. Het bestaande metselwerk is verwijderd en vervolgens zijn de gevelele- menten geplaatst, voorzien van ingebouwde kozijnen en drievoudige beglazing. De woningen hebben geen kruipruimte, daarom is besloten de nieuwe gevel tot een meter in de grond door te trekken. Dit leverde maximale isolatie op." Het dak werd ook aangepakt, maar er werd niet een totaal nieuw dak geplaatst. "Van het dak zijn eerst de pannen afgehaald. Vervolgens zijn de geprefabriceerde ge?soleerde dakelementen over het bestaande dak aangebracht", voegt de projectleider toe. oVerlAst Een dergelijke ingrijpende renovatie van label D naar A+ zal wel veel overlast voor de bewoners hebben opgeleverd, zou je denken. "Niets is minder waar", antwoordt Den Biggelaar direct. "Brink Climate Systems was als adviseur bij ons project betrokken. De fabrikant had als adviseur bij het eerste Passiefhuis-renovatieproject in Nederland ? De Kroeven in Roosendaal ? lering getrokken uit die ervaringen. In Roosendaal hadden de bewoners namelijk veel overlast ondervonden van het boren en breken voor het aanleggen van nieuwe leidingen voor de verwarming en de ventilatie. Daarom ging men op zoek naar een alternatief." Het ei van Columbus werd gevonden, zo vertelt de projectleider van TBV. "Alle leidingen werden buitenom aangelegd, en zijn dus beves- tigd aan de bestaande gevels voordat de houtskeletelementen op de gevels en het bestaande dak werden geplaatst. De bewoners zien er, op een paar roosters in de woonruimtes na, niets van. Bijkomend voordeel was dat de bouwtijd kon worden teruggebracht tot slechts vier weken per woning." Ge?nteGreerDe instAllAtie Aan de eerste poot van de Trias Energetica was voldaan, namelijk de woning zo goed mogelijk isoleren om de energievraag flink omlaag te brengen. Vervolgens moest de energievraag duurzaam worden inge- vuld. In combinatie met de bouwkundige maatregelen bedacht Brink Climate Systems samen met Kempair Klimaatbeheersing het Passief- huis-toestel, een ge?ntegreerde installatieoplossing. "Door gebruik te maken van het toestel als centrale installatie konden installatiefouten worden voorkomen. Daarnaast zorgt ??n apparaat uiteraard voor ruim- tewinst en heeft het ook nog een esthetische uitstraling", legt Den Biggelaar uit. Het betrof dan slechts ??n apparaat, het bleek toch te groot om door het huis via de trap naar de zolder te vervoeren. "Het Passiefhuis-toestel is door het dak naar binnen gehesen toen de dakpannen eraf gehaald waren. Toen hoefde slechts ??n gat te worden gezaagd, waardoor het toestel naar binnen kon worden gehe- sen." Alle andere installaties zijn ge?ntegreerd in het Passiefhuis-toestel. Zo heeft het een ge?ntegreerde zonneboiler met een capaciteit van 200 liter. Deze is aangesloten op 2 zonnecollectoren (in totaal 4 m2 ) op het dak, die zorgen voor de tapwaterverwarming. "Voor de restwarmte is een HR-ketel geplaatst die 3,5 kW warmte levert via radiotoren in de woonkamer en op de bovenverdieping", vertelt de projectleider. "In de woonkamers zijn de bestaande radiatoren vervangen door low range LOW-H2 O radiatoren van Jaga. Vanwege de kosten hebben we de radiatoren op de bovenverdiepingen niet vervangen." De wtw-unit voor de ventilatie hoort ook bij het Passiefhuis-toestel. "Vanwege de zeer hoge dichtheid van de isolatie is voor een warmte- terugwinning gekozen om de vervuilde binnenlucht af te voeren en de woning van frisse binnenlucht te voorzien, met een gezond, energie- zuinig en comfortabel binnenklimaat tot gevolg", verklaart Den Bigge- laar. Dat dit ook afhankelijk is van de gebruikers van de woning, blijkt bij een bezoek aan een van de woningen. Daar het twee verstokte rokers betreft, is er van een gezond binnenklimaat niets te bespeu- ren. "In dit geval zou af en toe luchten geen kwaad kunnen. En in tegenstelling tot wat veelal wordt gedacht, mag je bij gebalanceerde ventilatie wel degelijk de ramen openzetten. Dit hebben we bij de voorlichting aan de bewoners voorafgaand aan het project ook duide- lijk gemaakt, ook om te voorkomen dat de plannen verkeerde verwachtingen zouden opleveren. Maar het luchten moet natuurlijk wel binnen de perken blijven, anders gaat het energiezuinige effect verloren." De woningen aan de Dolomietenlaan voor (l) en na (r) de renovatie. renda special 2012/1project 15 AfWeGinG Het streven volgens het al eerder genoemde Tilburgse Energieconve- nant om in 2045 een CO2 -vrije sociale huurvoorraad te hebben, gekop- peld aan de doelstelling van de overheid dat in 2050 de hele Neder- landse woningvoorraad energieneutraal moet zijn, zou ertoe kunnen leiden dat een woningcorporatie eerder voor sloop-nieuwbouw kiest. Niet volgens TBV Wonen, vindt Den Biggelaar. "Met nieuwbouw alleen kom je er natuurlijk niet. Dan heb je het over maximaal 80.000 nieuwe woningen per jaar. En het is ook geen optie om alle oudere, energieslurpende huizen te slopen. Je moet bestaande woningen juist verbeteren en aanpassen aan de huidige standaarden. Daar behaal je niet alleen milieuwinst mee, je moet de effecten op sociaal terrein ook zeker mee laten wegen. Bij sloop keert vaak minder dan 60 procent van de bewoners terug naar hun oude straat. Hierdoor brokkelt de sociale cohesie van een buurt af, terwijl die juist bij oudere woningen erg groot is. Een renovatie-ingreep zoals in Groenewoud zorgt ervoor dat de bewoners zo min mogelijk overlast hebben en in hun eigen woning kunnen blijven, samen met de buren." Bij de afweging sloop-nieuwbouw of renovatie speelt het financi?le plaatje uiteraard ook een rol. Volgens Den Biggelaar is die niet door- slaggevend geweest. "De totale investeringskosten per woning bedroegen 120.000 euro. Deze investering is nog niet rendabel. Maar we gaan de woningen een jaar lang monitoren. Daarna kijken we of we nog 52 woningen van hetzelfde type op dezelfde wijze kunnen renove- ren naar Passiefhuis-niveau. Pas als we dit soort renovatie-ingrepen kunnen standaardiseren en we geen opstartkosten meer hebben, is de investering zeker de moeite waard. Vergeet niet dat deze woningen gemakkelijk weer vijftig jaar mee kunnen." "Zonder het doorzettingsvermogen en positieve instelling van hoofd- aannemer Remmers, vooral ook richting bewoners, was het project wellicht anders verlopen. Dat is ook ??n van de lessen uit deze pilot: het staat of valt toch vaak met de inzet van de uitvoerende partijen. Omdat wij geloven in deze aanpak, willen we onze ervaringen graag delen met andere corporaties. Ik nodig ze van harte uit", roept de projectleider op. Groene PArel AWArD Het Tilburgse Energieconvenant ? een initiatief van de woningcorporaties WonenBreburg, TBV Wonen, TIWOS, 't Heem en de gemeente Tilburg ? heeft eind 2011 de Groene Parel Award gewonnen. Deze prijs voor het verduur- zamen van de bestaande bouw wordt toege- kend aan de gemeente (en haar partners) met het meest vooruitstrevende lokale klimaatinitia- tief. De jury heeft in samenspraak met het publiek dit Tilburgse project bekroond omdat het op daadkrachtige wijze energiebesparing slim koppelt aan armoedebeleid en wonen. Tot 2015 worden maar liefst 4000 woningen energiezui- nig gemaakt. De selectie van de huurwoningen wordt elk jaar gemaakt op basis van een koppeling van gegevens over de energielabels van de huurwoningen en inkomensgegevens van de huurders. Bovendien spreken de daad- krachtige aanpak, de omvang van het project en daarmee het zeer concrete resultaat, tot de verbeelding. Het convenant wordt onderbouwd door een onderzoek naar de mogelijkheden voor de woonlastenbenadering bij de uitvoering van energiemaatregelen, dat het RIGO vooraf- gaand heeft uitgevoerd (dit was het eerste onderzoek in zijn soort in Nederland). Tot slot is de projectaanpak inclusief het gedegen (voor) onderzoek en de slimme verbinding van data tussen energielabels en inkomensniveau ? als selectiemiddel voor de aan te pakken huurwo- ningen ? eenvoudig toe te passen voor andere woningcorporaties en gemeenten.