nr 3 2009 onwijs mooi ding32 onwijs mooi ding De watertoren van Dongen begint aan een nieuw leven. Het gebouw uit 1923 raakte begin jaren zeventig buiten dienst en kende sindsdien diverse eigenaren en nauwelijks onderhoud. Jurgen Houben kocht de toren eind 2004 om hem te herbestemmen tot kantoorruimte met bedrijfswoning voor zijn bureau H4D Raadge- vend Ingenieurs BV. "Het is gewoon een onwijs mooi ding. Een bijzonder stuk industrieel erfgoed dat beslist behouden moet blijven." tekst en beeld peter de koning Toen Jurgen Houben de watertoren eind 2004 aankocht, verkeerde die in zeer slechte staat. Het skelet was zowel binnen als buiten ernstig aangetast door betonrot. De dakbedekking van koper op de koepel en de paarse leien op de cassetten onder de koepel waren grotendeels verdwenen. Het metselwerk was erg vervuild en het voegwerk groten- deels uitgesleten. In samenwerking met architect William van Gool uit Dongen ontstond een ontwerp waarbij de toren wordt opgedeeld in tien lagen. In de onderste vier gaat Houben wonen, de drie lagen erboven worden het onderkomen van H4D. Dan volgt een laag met een lounge- ruimte voor de toekomstige vergaderzaal in het waterreservoir. De gemeente Dongen werkte graag mee aan het plan. In negen maanden waren alle procedures doorlopen en lag er een bouwvergunning. De constructie van de toren is bouwkundig gezien het moeilijkste, en dus meest interessante onderdeel van dit project. Het skelet bestaat uit acht betonkolommen, opgevuld met metselwerk. Het reservoir rust op een stervormig balkenpatroon van beton. De bestaande betonconstruc- tie van matige kwaliteit wordt aan de binnenkant tenminste 20 cm opge- dikt om de opgedikte en nieuwe vloeren te kunnen dragen. Ook worden drie betonwanden gestort achter de bestaande gevel om het mogelijk te maken op een verantwoorde manier gevelopeningen te cre?ren. "Zonder die extra wanden zou de bestaande constructie te zwak zijn. Immers, de toren mist nu zijn 500 kuub water, dus 500 ton aan gewicht. De stabiliteit is deels weg", legt Houben uit. WATERRESERVOIR Het waterreservoir bestaat uit twee betonnen ringen; een binnentank en een ringvormige buitentank daaromheen. Het betreft hier een geheel ter plaatse gestorte betonconstructie met wanddikten verlopend van 30 tot 25 cm. Het reservoir wordt een expositie- en vergaderruimte voor eigen gebruik, met op het niveau van de reservoirvloer een omloop om nr 3 2009onwijs mooi ding 33 de toren. Deze omloop komt op twee meter van de toren vrij te hangen, door de gevel verankerd aan de bestaande reservoirvloer. De reservoir- wanden krijgen in alle acht gevels een doorgang en een gevelopening (en een deur in de voorgevel), zodat het daglicht rondom binnen treedt. Op het reservoir in de koepel richt Houben een panoramaruimte in. Vanuit deze ruimte, op een hoogte van circa veertig meter, heeft hij straks door acht dakkapellen een schitterend uitzicht over Dongen en 's-Gravenmoer. Voor het storten van wanden op de verdiepingsvloeren gebruikt Houben een verdichtingsarm betonmengsel en een door Ivo Broeks van De Vries Werkendam ontwikkelde bekistingstriller. Het resultaat is een hoge wapeningsdichtheid en een puntgaaf oppervlak zonder grindnes- ten. De bestaande vierde verdiepingsvloer is voor zijn nieuwe bedrijfs- functie niet sterk en stijf genoeg. Om de capaciteit te vergroten worden onder deze vloer stalen trekstangen aangebracht die met speciaal ontworpen koppelstukken aan de betonvloer worden gekoppeld. Deze koppelstukken worden ingestort in de betonkolommen en nieuwe betondruklaag op de vloer. AFWIJKEND ONTWERP Op 29 december 1924 werd de NV Waterleiding-Maatschappij Noord- West-Brabant opgericht als initiatief van 23 gemeenten, waaronder Dongen. Het waterleidingbedrijf besloeg een vrij uitgestrekt gebied met 2 pompstations en 13 watertorens, allemaal ontworpen door de Haagse architect Ir. Hendrik Sangster. 8 watertorens zijn in 1944 en 1945 opge- blazen door de Duitse bezetters. De resterende 5 torens waren wel beschadigd (onder andere door granaattreffers), maar werden na de oorlog snel hersteld en weer in gebruik genomen. Architect Sangster had vanaf 1923 grote invloed op de vormgeving van watertorens. Sangsters afwijkende ontwerpen baarden nationaal en internationaal veel opzien. Hij maakte op expressieve wijze gebruik van de vormvrijheid van het ter plaatse gestorte gewapend beton dat in het begin van de 20e eeuw sterk in ontwikkeling was. Hij liet zich inspireren door de plastische vormentaal van de Amsterdamse School (veel ronde lijnen), maar wist dat te combineren met Art D?co, waar- door zijn ontwerpen veel strakker waren. Sangster maakte zich sterk voor een monumentaal bouwwerk waarvan de verhoudingen zich moesten aanpassen aan de grootte en hoogteligging van het reser- voir. Het silhouet van de toren moest evenwichtig zijn en het reservoir en het dak moesten hierin worden uitgedrukt zonder de eenheid van het silhouet te verstoren. Hij bepleitte een zeer zuivere daklijn die zich scherp aftekent tegen de lucht en een organisch geheel vormt met de toren. Deze aspecten komen in de toren van Dongen (Sangsters eerste ontwerp) zeer duidelijk tot uitdrukking. Er is gebruik gemaakt van een gewapend beton skelet met een zeer krachtige en strakke vormentaal ge?nspireerd op de Art D?co. De ligging van het reservoir kun je duidelijk aflezen aan het uitkragen van de gevels. De toren wordt daar circa 60 cm breder. De kolommen lopen vervolgens als ribben door in het onderste deel van het dak en tot slot is een koepel- dak geplaatst van 8 gebogen schalen. De toenmalige directeur van de waterleidingmaatschappij Jan Roelants schreef eens `dat de tot stand gebrachte werken ontegenzeggelijk tot sieraad van het Westen onzer provincie strekken'. CONSTRUCTEUR Houben voelt zich verbonden met architect Sangster. "Hij was van huis uit een constructeur, net als ik. En Sangster was 32 toen hij deze toren ontwierp, even oud als ik toen ik de toren kocht. Ik heb het gevoel dat ik nu verder ga waar hij gestopt is. Ik voel en herken zijn drive en liefde voor het vak en architectuur." Wanneer het karwei gereed is, kan Houben moeilijk voorspellen. Hij hanteert geen strakke planning. "Het is een enorme klus en uitdaging waarin ik ook veel steun heb aan mijn stiefvader Wim Geervliet die veel ondersteunend werk in de uitvoering verricht. Eind 2010 wil ik het meeste gereed hebben. Maar als dat niet lukt, ga ik er geen probleem van maken. Het belang van relativeren is de wijze les die ik tot nu toe van dit project leer. Een strakke planning werkt niet bij zo'n project." n FEITEN EN CIJFERS De watertoren van Dongen werd in 1923 als eerste van een ontwer- preeks van elf torens gebouwd door de Haagse civiel ingenieur en architect Ir. Hendrik Sangster. n Bruto gebouwvolume 4.500 m3. n Hoogte: 44,76 m. n Doorsnede binnenwerks 11 m. n Inhoud reservoir: 500 m3 verdeeld over 2 reservoirs, 1 cilinder met een ringvormig reservoir daaromheen. n Hoofddraagconstructie toren, reservoir en koepeldak: gewapend beton, waarbij de gevelvlakken zijn ingevuld met baksteen metselwerk. Het skelet bestaat uit 8 betonko- lommen met een doorsnede van 1 m? (elk gefundeerd op een blok van 12 m? oppervlakte en een diepte beneden maaiveld van 3 m). n De toren heeft drie bestaande verdiepingsvloeren met een vrije hoogte van 5,5 m, 10,5 m, 10,5 m en 4 m (lekvloer). Daarna volgt het reservoir met een hoogte van 7 m en de koepel met een hoogte van bijna 7 m. n Meer informatie: www.watertorendongen.nl n Kijk op www.renovatieonline.nl voor een uitgebreide fotoreportage.