36Gevelrenovatie renovatie en ondergand de drie hoven nr 5 oktober 2008 De Drie Hoven is een van de meest bekende projecten van Herman Hertzberger. Het bouwwerk heeft sinds 1972 heel wat meegemaakt: twee renovaties en uiteinde- lijk gedeeltelijke sloop. Dit artikel gaat over de renova- ties en de problemen die daarbij optraden. renovatie en onder- gang van de drie hoven De Drie Hoven in Amsterdam (Slotervaart-Zuid) was destijds een uniek project. Uniek zelfs in de wereld. De commissie-Querido had bedacht dat je ge?ntegreerde huizen moest maken. Iemand die bijvoorbeeld zich- zelf niet meer kan voeden en aankleden moest je niet verbannen naar een huis in Drenthe of waar dan ook. Hertzberger heeft als jong archi- tect een concept ontworpen naar aanleiding van wat de commissie wilde. Met vleugels voor een verzorgingshuis, een verpleeghuis, met onderdelen bij verschillende stadia van hulpbehoevendheid, die allemaal op een groot centraal plein uitkwamen. Er was een bibliotheek bij bedacht, een caf?, kortom allerlei sociale functies, ook een wasserette, een plek om te biljarten, winkels, er waren zelfs vissen en vogels en er werden op zondagochtend concerten georganiseerd. Het verpleeghuis omvatte drie somatische afdelingen en twee psycho- geriatrische afdelingen. De afdelingen bestonden uit steeds twee units van elk 25 plaatsen. Elke unit had ruime huiskamers en zitjes, naast ??n tweepersoonsslaapkamer, drie ??npersoonsslaapkamers en vierper- soonsslaapkamers. Het verzorgingshuis bevatte ruim tachtig rolstoelge- schikte tweekamerappartementen met een oppervlakte van 45 vier- kante meter. Wonen met een handicap was er zeer goed mogelijk dank- zij een ruim opgezette douche/toilet. Zelf koken kon in de eigen keuken. Het verzorgingshuis kende ook vormen van groepswonen. Vooral het constructieve concept behelsde een vrij grote mate van flexi- biliteit, zoals te zien in de afbeeldingen 9 en 10 op pagina 38. EERSTE RENOVATIE (? 1985) De puien, zoals getekend in afbeelding 10 waren van vurenhout en hebben het met het nodige schil- derwerk aardig lang volgehouden. Ze zijn gevat in de prefab betoncon- structie van afbeelding 9. Het is duidelijk dat hier sprake is van kolos- sale koudebruggen. Blijkbaar liet men zich bij de eerste renovatie nog prof. ir nico hendriks is directeur van bda geveladvies bv te gorinchem en emeritus hoogleraar aan de tu/e waar hij nog het vak `gevels en daken' geeft. tekst prof. ir nico hendriks foto's bda geveladvies bv Afbeelding 1: Aanzicht van de gevels in 1994 Afbeelding 2: Vrijwel alle verbindingen vertoonden ernstige houtrot, de pillen en de pasta hadden niet geholpen 37Gevelrenovatie renovatie en ondergand de drie hoven nr 5 oktober 2008 zodat er toch water achter de pasta kon komen. Vrijwel alle verbindin- gen waren dan ook in meer of mindere mate aangetast door houtrot. Behalve via de houtverbindingen traden er ook lekkages op tussen het betonskelet en de houten pui en tussen het hout en de draaiende delen van kunststof. In beide gevallen als gevolg van de grote verschillen in thermische en hygrische werking van de materialen. Naar aanleiding van deze deplorabele toestand is vervolgens uitvoerig geanalyseerd wat de beste aanpak zou zijn: deelvervanging, complete vervanging al dan niet met thermische renovatie of incidentele reparaties. Hierbij speelden diverse overwegingen een rol: de nog gewenste gebruiks- duur, uiteraard de kosten, maar ook de esthetische aspecten. Dit laat- ste aspect wrong des te meer omdat architect Hertzberger zich heftig verzette tegen elke vorm van (thermische) renovatie die het architecto- nische concept zou aantasten. Uiteindelijk besloot de eigenaar, Stich- ting Woonzorg Nederland tot het uitschrijven van een prijsvraag voor thermische renovatie van de gevels, onder de voorwaarde dat het uiter- lijk van het gebouw behouden zou blijven. TWEEDE RENOVATIE (2001) De prijsvraag is gewonnen door Gevelplan BV met een ingenieuze oplossing uitgaande van hun houten Twinvliesgevel concept. Daarmee loste het bedrijf niet alleen niet zoveel aan gelegen liggen, waarschijnlijk omdat men zich reali- seerde dat thermische renovatie niet alleen buitengewoon kostbaar zou zijn, maar ook afbreuk zou doen aan het architectonische concept. Omdat het vooral de draaiende delen waren die dringend vervangen moesten worden werd besloten alleen die te vervangen door kunststof ramen. Verder werden nagenoeg alle verbindingen voorzien van schim- melwerende pillen. Deze hebben de functie om bij een verhoogd vocht- gehalte (als gevolg van inwatering) een giftige stof af te scheiden, waar- door er geen schimmels kunnen ontstaan. Tevens zijn alle verbindingen aan de buitenzijde ingefreesd en gevuld met een pasta. De behandeling heeft weinig mogen baten. HET GROTE ONDERZOEK (1994) In 1994 is door BDA Gevelad- vies een groot onderzoek verricht naar de zeer frequente en talrijke lekkages in de gevels. Deze lekkages waren op zichzelf matig van aard, maar gezien de gebruiksfunctie van het complex buitengewoon hinder- lijk. De afbeeldingen 1 tot en met 5 op deze en de vorige pagina geven een indruk van het verrichte onderzoek. De eerder aangebrachte pillen bleken niet gefunctioneerd te hebben en de pasta scheurde los, waar- door water alsnog in de verbinding kon treden. Bovendien bleek de pasta niet over de gehele diepte van de verbinding te zijn aangebracht, Afbeelding 3: Demontage van een pui voor nader onderzoek Afbeelding 4 Afbeelding 5 38Gevelrenovatie renovatie en ondergand de drie hoven nr 5 oktober 2008 de lekkages op maar ook de koudebrugwerking van de betonkolom- men. Om het oorspronkelijke gevelbeeld te handhaven werden tussen de gevelvullende elementen stroken polyesterbeton aangebracht in dezelfde detaillering als de oude betonkolommen. In tegenstelling tot de bestaande elementen zijn de compleet beglaasde elementen niet tussen de betonkolommen geplaatst maar buiten het bestaande gevelvlak. Brede afdeklijsten bedekken aan de binnenzijde de oude kozijnaansluitingen. Kleurstelling en eventueel afwijkende invullingen van de gevelvullende elementen zijn overigens bepaald door architec- tenbureau Kuiper Compagnons uit Rotterdam. U begrijpt het al: Hertz- berger was het er niet mee eens. Besloten werd de renovatie voorlo- pig alleen uit te voeren voor ??n van de gebouwen. De afbeeldingen 6 tot en met 8 op deze pagina tonen iets van de uitvoering en het eind- resultaat. Helaas is er geen vervolg op gekomen. De eigenaar was het getouwtrek en de problemen zo moe dat hij de overige bouwdelen heeft laten slopen. Bronnen: Wind, H.: `Houten vliesgevel voor de Drie Hoven', www.ifd.nl/nieuwsberichten Dame, J.G.: `Onderzoek gevelelementen De Drie Hoven Amsterdam', Rapport BDA Geveladvies B.V., 950406. Afbeelding 9 en 10: Constructief concept Afbeelding 6: Uitvoering van de tweede renovatie Afbeelding 7: Eindresultaat Afbeelding 8: Eindresultaat