nr 3 2009 het huis zonder buis38 techniek Dat ambachtelijk geklungel met buis en draad levert geen enkele bijdrage aan de flexibiliteit van een woning. Integendeel. Een traditio- nele elektrische installatie in buis en draad blokkeert de levensloopbestendig- heid. Het kan allemaal anders: montagevriendelij- ker, eenvoudiger en flexibe- ler. Vergelijk het met de elektrische installatie in een auto. Die wordt in circa het huis zonder buis ing. Bob Verheul twintig minuten compleet gemonteerd. De kabelboom ligt naast de productielijn klaar. Doorvoeren en beves- tigingen zijn al bij het ontwerp voorbereid. Inklik- ken en klaar. Bij de juiste bouwdetails is deze eenvoud ook bij woning- bouw mogelijk. De Q-wo- ning bewijst het. De achter- gronden van de Q-filosofie en een kijkje bij de demon- stratiewoning in Ede. In het vriendelijk ogend huisje, de Q-demo-woning, zijn de nieuwste innovaties verwerkt. pdkfoto,peterdekoning nr 3 2009het huis zonder buis 39 Een groep bij de bouw betrokkenen ? de co?peratieve vereniging Q, ontstaan uit een initiatief van het ministerie van VROM ? keek een aantal jaren geleden met zorg naar de snel slinkende voorraden eindi- gende grondstoffen. In Limburg zijn we een fraaie berg kwijt. Hebben we tezamen met een flinke portie Groningse aardgasbel omgezet in cement en CO2 . De met dit cement gebouwde woningen slopen we over vijftig jaar. Grootschalige verspilling. Architect Edwin Smit van MIII- architecten in Rijswijk is de initiator van de Q-woningen waarvan de kiem is gelegd in een tijd toen de term Cradle-to-Cradle nog niet was uitgevonden. De Q-woning is voor meer dan 90 procent geconstrueerd uit hergroeibare materialen: hout en vlaswol aangevuld met gemakkelijk te recyclen gipsplaat. Hout als bouwmateriaal is zeker geen novum. Op vele plaatsen ter wereld zelfs de gewoonste zaak. "Als je een stuk bos kapt en van het hout een woning bouwt staat er over 35 jaar bij goed beheer weer een nieuw kaprijp bos. Als de eerder gebouwde woning er nog staat, is er milieuwinst geboekt", licht Smit een stukje van de Q-fi- losofie toe. Het werkt nog verder door. In iedere ton hout wordt onge- veer 4 ton CO2 gebonden. Grootschalige toepassing van hout levert een positieve bijdrage aan de oplossing van het CO2 -probleem. Bij sloop van dit soort woningen kan het organische materiaal worden omgezet in elektriciteit, olie of gas. De technieken daarvoor bestaan en ontgroeien in snel tempo de kinderschoenen. IFD De Q-woningen worden samengesteld uit doorontwikkelde houtskelet- elementen en worden behoudens de fundering in de fabriek vervaar- digd. Op de bouwplaats vergt de assemblage niet meer dan enkele dagen met de industrieel vervaardigde dragende elementen die met grote maatnauwkeurigheid worden aangeleverd. De woningplattegron- den worden gebruikelijk ontworpen rond een kern met de technische installaties en die een cruciale rol bij de stabiliteit speelt. Rond de kern zijn vele indelingsvarianten denkbaar waarover de toekomstige bewoner pas in een laat stadium beslissingen hoeft te nemen. De niet-dragende binnenwanden zijn zeer installatieluw en demontabel. Bij latere herinde- ling van de woning is een puinbak voor de deur niet nodig. De hout- skelet-elementen zijn van binnen naar buiten opgebouwd uit 15 mm vezelversterkte gipsplaat, een luchtlaag van 25 mm, circa 110 mm vlas- wol en een regendichte dampopen folie ter afsluiting aan de buitenzijde. Geen dampremmende lagen binnen de constructie. Er vindt dampuit- wisseling met de buitenlucht plaats. Toch treedt geen condensatie op. De vlaswol accumuleert vocht. De dampopen wanden zorgen voor een aangenaam binnenklimaat MassIEFHoutEn VErDIEpIngVloErEn Een promovendus bij de TU-Delft heeft vijf houten vloeren aan een grondig onderzoek onderworpen. Naast alle technische relevante onderwerpen, zoals sterkte, akoestische en brandtechnische eigen- schappen, werd ook de kostprijs in de vergelijking meegenomen. Hier- uit bleek dat de financieel gunstigste vloer ook de beste bouwkundige eigenschappen had. Een fraaie houten vloer die met een eenvoudige laklaag kan worden afgewerkt en daarbij binnen het budget van een kanaalplaatvloer blijft. De vloer wordt samengesteld uit balkjes met een hoogte van 140-160 mm, met een sponning onderling gekoppeld en gefixeerd met deuvels. Hiermee kunnen vloervelden van 2,5 x 17,5 m vanuit de fabriek worden aangeleverd. De balkjes met een breedte van 58 mm bevatten elk een kanaaltje van 20 x 20 mm voor elektrische bekabeling. De centraaldoosloze installatie is hiermee binnen bereik gekomen; een lang gekoesterde wens om niet al in de nieuwbouw de Stukje uit de massiefhouten deuvelvloer met leidingkanaaltjes. De overvloed aan leidingkanaaltjes in de massieve vloer maakt centraaldoosloos installeren mogelijk. pdkfoto,peterdekoningpdkfoto,peterdekoning nr 3 2009 het huis zonder buis40 plaats van de tafel in de kamer te fixeren. In Nederland worden deze vloeren gedistribueerd door Heko-spanten uit Ede. lEVEnsloopBEstEnDIg BouwEn Het zijn vooral de technische installaties die de flexibiliteit van een woning bepalen. Daarbij speelt de elektrische installatie een dominante rol. De werktuigbouwkundige voorzieningen hebben doorgaans een levensduur van een jaar of vijftien en als badkamer of keuken aan vernieuwing toe zijn beperkt het zich tot een herinrichting van de betreffende ruimte. Verplaatsing van een keuken in de woning van rechtsvoor naar linksach- ter komt nauwelijks aan de orde. Door badkamer, keuken en toilet rond de kern te situeren, wordt een grootschalige technische infrastructuur voorkomen. Q past lage temperatuurverwarming in de steenachtige begane grondvloer toe. Op de verdiepingen worden de binnenwanden als stralingspanelen ingezet. Wandenfabrikant Faay uit Vianen heeft zijn wandsysteem hierop aangepast. Bij flexibiliteit komt het aan op de elektri- sche installatie. In alle hoeken en gaten worden contactdozen op prijs gesteld. De tv-antenne-, telefoon- en pc-aansluitingen maken flinke omzwervingen door het huis gedurende de levensduur van de woning. De flexibiliteit van een woning wordt vooral bepaald door de keus van de binnenwanden en de uitvoering van de elektrische installatie. Aan deze aspecten heeft Q veel aandacht besteed. gEstEkkErDE ElEktrIscHE InstallatIE Een elektrische installatie kan uitstekend worden opgebouwd uit gepre- fabriceerde flexibele leidingen die fabrieksmatig zijn voorzien van connectoren en de bijbehorende aftakblokjes ? zeg maar driewegstek- kers. De materialen zijn voorzien van alle nodige keuringscertificaten. NEN1010, de veiligheidsbepalingen voor elektrische installaties, stelt elektrische installaties opgebouwd uit flexibele componenten volledig gelijk aan de traditionele opbouw met buis en draad met een massieve kern. Al meer dan twintig jaar worden de flexibele leidingen van fabri- kant Wieland uit Duitsland toegepast in elektrische installaties in kanto- ren en scholen. Sinds een aantal jaren is er een miniuitvoering beschik- baar die beter in de kleinschaligheid van een woning kan worden inge- past. In de Q-woningen worden in hoofdzaak kabeltjes met een lengte van 1, 2 en 3 m toegepast. Met een zeer beperkt assortiment materia- len kunnen woningen volledig worden ge?nstalleerd. DragEr Van E-InstallatIEs Zoals eerder betoogd, hangt de montage-effici?ntie van de technische installaties volledig af van de bouwkundige detaillering. Op dit vlak hebben de Q-woningen een eenzame hoogte bereikt, zoals met succes te zien is in de Q-demonstratiewoning in Ede. Het casco werd in twee dagen neergezet. Vervolgens werden de buiten- en binnenzijde afge- werkt en wat tijdelijke elektrische voorzieningen getroffen. Daarna werd er ingericht, het meubilair neergezet. Toen na wat aanvankelijke verschuivingen de juiste inrichting werd bereikt, werd pas achteraf met het aanbrengen van de elektrische installatie gestart. De ontwerper van de Klik&Klaar gestekkerde elektrische installaties, lid van het Q-ont- werpteam, wilde zich ervan vergewissen door achteraf te installeren dat het binnen de Q-woningen ook mogelijk is gedurende de gehele levens- duur van de woning wijzigingen in de elektrische installatie door te voeren. Alle componenten kunnen worden `ontstekkerd' en in een andere configuratie direct worden hergebruikt; Cradle-to-Cradle in elek- trische installaties. Dat er erg veel aandacht voor de bouwdetails nodig was, behoeft geen betoog. In de houtskeletwanden bevindt zich direct achter de gipsbekleding van de binnenzijde een holte van 25 mm. Teza- men met de 15 mm gips ontstaat er 40 mm diepte voor inbouwdozen. De contactdozen, het hoofdbestanddeel van de elektrische uitrusting van de woning, worden compleet bedraad en gemonteerd op de bouw aangeleverd in speciale 40 mm diepe hollewand-inbouwdozen voorzien van een stekkerverbinding. Alle houtskeletwanden zijn over de volle hoogte voorzien van de holte van 25 mm. Het is daardoor mogelijk op iedere willekeurige plaats contactdozen aan te brengen. Dit betekent veel vrijheid voor de bewoner. De Faay-binnenwanden kennen van oudsher verticale leidingkanaaltjes. Met een kleine wijziging in de maat- Wandcontactdoos volledig afgemonteerd in inbouwdoos met stek- keraansluiting. Montage duurt slechts enkele minuten. herbertwiggermanfotografie nr 3 2009het huis zonder buis 41 voering zijn deze kanaaltjes nu geschikt gemaakt voor het ministekker- systeem. Ook in de binnenwanden zijn aansluitingen binnen een fijn raster te realiseren. Achter afneembare plinten zijn zowel in de dragende als de niet-dragende wanden leidingholtes gespaard. De keuze voor leidingaanleg achter de plint is niet zo vreemd immers het merendeel van de elektrische aansluitingen in een woning bevindt zich in de onderste meter van de wanden. Aanzienlijk effici?nter dan bij een traditionele centraaldoosinstallatie met alle leidingovermaat in de wanden van het plafond tot de laag gemonteerde aansluitingen. Naast het leidingkanaal onderin de wand zijn kanalen gespaard op de over- gang wand/plafond bedoeld voor de leidingaanleg vanaf de meterkast naar de diverse wandsecties zonder onderbrekingen, bijvoorbeeld in de vorm van deuropeningen. cEntraalDooslozE InstallatIE In een woning zit alleen in de wc de centraaldoos blijvend op de goede plaats. Bij alle andere dozen is dat meestal niet het geval. Wooncorpo- raties bouwen het liefst woningen waarbij het aantal kamers bij nieuw- bouw nog open blijft; 2, 3 of 4 kamers nader te bepalen als de aanvra- gen vlak voor ingebruikname bekend zijn of over vijftien jaar als de demografie van de wijk is gewijzigd. De centraaldoos blijft een struikel- blok. In het Q-concept kennen we deze problemen niet. De massiefhou- ten vloer, samengesteld uit balkjes, heeft per balkje een leidingkanaaltje vergelijkbaar met de kanaaltjes in de Faay-wanden. Op iedere willekeu- rige plaats kan een kanaaltje worden aangeboord. De meeste kanaal- tjes hebben boven de leidingholte bovenin de wand een aansluiting. Alles structureel voorbereid op installatieaanleg. De schakelaar kan vanuit de plaats bij de deur naar de kamer, vrijwel altijd in een binnen- wand, flexibel worden bekabeld naar het lichtaansluitpunt. Ook draad- loos RF (radiofrequent) biedt hier goede mogelijkheden. zorgwonIngEn Het RF-systeem voor het schakelen van de verlichting maakt wat slim- mere schakelvarianten mogelijk, zoals centraal verlichting inschakelen bij een calamiteit. De constructie van de Q-woning is hiervoor optimaal. Bij betonbouw zorgt de flinke portie wapening in de vloeren dat draad- loze toepassingen het vaak laten afweten. Uit oogpunt van bedrijfsze- kerheid verdient een bekabelde oplossing nog steeds de voorkeur boven draadloze systemen. Het is niet effici?nt om bij nieuwbouw alle woningen direct uit te rusten met een bekabeld netwerkje terwijl lang niet alle woningen bij aanvang een zorgfunctie krijgen. Latere aanpassing is bij traditionele bouw moeizaam. De Q-woning beschikt door het ontwerp over blijvend toegankelijke bekabelingsruimte. Bij latere aanpassing volstaat het loshalen van de plinten, bekabelen en het terugplaatsen van de plinten. Alles zonder schade aan de woning met een minimum aan arbeid. Voor de zwakstroombekabeling zijn recent gecertificeerde kabels ge?ntroduceerd die tezamen met de sterkstroombekabeling in leidingka- nalen mogen worden gelegd. Dit maakt compactere montage mogelijk. Bij de Q-woningen hebben de aanpassingen voor de leidingkanalen in wanden en plafonds niet geleid tot verhoging van de kostprijs. Meer aandacht van het Q-team in het ontwerp heeft wel geleid tot een belang- rijke verbetering van de levensloopbestendigheid bij gelijk blijvende kosten. Derhalve een gunstiger prijs/prestatieverhouding. En nu DE lErIng Om in de bouw tot verbetering te komen, is de samenwerking van een reeks partijen nodig die niet als eerste insteek het eigen commerci?le belang voorop stellen. Q noemt het interdisciplinaire samenwerking. Over de eigen grenzen heen in andere vakgebieden meedenken. De Q-woning is een goed voorbeeld van een nieuwbouwconcept. Deze zelfde planmatige aanpak moet ook bij renovatie vruchten afwerpen. Denken in concepten. Meer tijd in de voorbereiding ge?nvesteerd levert veel rendement op bij de uitvoering en zeker bij een vergelijkbaar volgend project. Dan zal ook blijken dat de voorbereiding veel minder tijd dan gebruikelijk in beslag gaat nemen. Onvoldoende voorbereiding leidt tot improvisatie op de bouwplaats. Het hoge percentage faalkos- ten ontstaat niet voor niets. Onkunde, een te laag prijsniveau om het werk behoorlijk te kunnen uitvoeren, gebrek aan controle, teveel disci- plines tegelijk op de werkvloer, het ontbreken van duidelijke tussenople- veringen. Het zijn de bekende factoren. Ook renovatie kan leiden tot levensloopbestendigheid. De toegepaste bouwcomponenten zijn hier- voor bepalend. In Faay binnenwanden en voorzetwanden kunnen verwarming en een gestekkerde, dus flexibele, elektrische installatie worden ge?ntegreerd. Mobouw 's-Hertogenbosch levert metal-stud- wanden die zijn afgestemd op een gestekkerde elektrische installatie. De architect die uit gemakzucht kalkzandsteen, gips- of gasbetonblok- ken in zijn ontwerpen opneemt, leeft in een ver verleden en heeft geen benul van industrieel bouwen. Bouwen kan veel slimmer. n ]Leidingkanaal onderin houtskelet-element. De plint staat op de vloerbedekking. Het kanaal blijft daardoor altijd bereikbaar. Gestekkerde flexibele leidingen in holle wanden. Metal-studwand met `hightech'-onderzijde ondersteunt stekkerend installeren met flexibele leidingen. herbertwiggermanfotografie herbertwiggermanfotografie herbertwiggermanfotografie