42 c ClassIQ Het grote en beroemde riool van Rome, dat de naam cloaca maxima draagt, is begonnen als een open kanaal om de laag gelegen moeras- vlakte tussen de zeven heuvels van Rome te draineren. Al snel is het over- dekt met een gewelf en is men via vele zijkanalen al het afval van de steeds groeiende stad door dit riool naar de rivier de Tiber gaan afvoeren. Of- schoon het riool nu een officieel monument is en er geen afvalwater meer in geloosd mag worden, fungeert het bij regen nog wel als regenwateraf- voer. In deze zin is het het langst functionerende riool ter wereld. Een kort bezoek aan dit riool toont dat het een waar labyrint is en dat het in de loop der eeuwen vaak herbouwd en gerepareerd is (foto 1). Het riool heeft veel onverwachte knikken en van alle kanten komen afvoeren erin uit zonder enig systeem of regelmaat. Het meest monumentale deel, opge- bouwd uit grote tufsteen blokken, stamt uit de vijfde eeuw voor Chr. An- dere, latere, delen zijn gemetseld in baksteen en zijn beduidend smaller. De wanden zijn bestreken met een waterafstotende laag. Het breedste stuk is 3,5 meter breed. Op zo'n breed stuk moet de gigantische riooldeksel ge- legen hebben, die we nu kennen als de Bocca della Verit? (foto 2): via de ogen, neus en mond van de god Oceanus kon het regenwater van de straat het riool in stromen. Het belangrijkste onderzoek naar de cloaca is in 1898 uitgevoerd en is bepalend geweest voor de ingenieurs die in de negentiende eeuw in de grote steden van Europa rioleringen gingen aanleggen. De cloaca maxima was hun grote voorbeeld. Het onderzoek naar dit beroemde riool wordt belemmerd door de dichte bebouwing van het moderne Rome. In andere Romeinse steden is de riolering beter te onderzoeken. Pompeji Elke Romeinse stad zag zich genoodzaakt grote hoeveelheden afvalwater af te voeren. Enerzijds omdat er via aquaducten veel water werd aange- voerd, anderzijds omdat het verharde oppervlak in de steden zeer groot was, waardoor het regenwater niet in de grond kon doordringen. Pompeji, een van de steden die verdween onder de lavastromen van de vulkaan de Vesuvius, leidde haar afval- en regenwater de stad uit over hellende en geplaveide straten (foto 3). Om te voorkomen dat er overstromingen ont- stonden, werd het water in bepaalde richtingen gedirigeerd met subtiele verhogingen in het wegdek. Excrementen verdwenen in beerputten, die in de poreuze ondergrond - de stad lag op een oude vulkaanuitbarsting - zeer goed functioneerden. Had deze stad nog wel een riolering nodig? Ja, want er was nog ??n afvalprobleem over: de badgebouwen moesten na- tuurlijk ook hun afvalwater lozen en dit waren te grote hoeveelheden om via de straten kwijt te raken. Vanuit de badgebouwen zijn dan ook korte stuk- ken riool aangelegd naar de stadsrand. De riolen zijn alle verschillend van vorm en te laag en smal om er doorheen te lopen. Waarschijnlijk zorgde de dagelijkse lozing van de hoeveelheden badwater voor genoeg spoeling. Toiletten en huizen die toevallig dichtbij het riool lagen, hebben hun eigen aansluiting gecre?erd. In Pompeji kan men niet spreken van een systema- ClassIQ cRomeinse riolen cDr. Gemma Jansen `De riolering van Rome wordt beschouwd als de belangrijkste prestatie uit de geschiedenis', schreef de Romeinse schrijver Plinius de oudere in de eerste eeuw na Chr. over de cloaca maxima te Rome. Hij was ongetwijfeld trots op het grote monument dat toen hij leefde al zes eeuwen in gebruik was. Uit dit citaat en ook uit resten van riolen op veel Romeinse opgravingen zou men kunnen opmaken dat een rioleringssysteem een vast onderdeel was van een Romeinse stad. In dit artikel bekijken we of dit inderdaad het geval was. Leestip: Er zijn (nog) geen boeken over Romeinse riolen. Het beste overzicht is te vinden in G.C.M. Jansen, Water in de Romeinse stad. Pompeji ? Hercula- neum ? Ostia 2002. Uitgeverij Peeters ? Leuven, ISBN 90-429-1118-2. Bezoektip: het meest dichtbij gelegen Romeinse riool dat te bezoeken is, ligt in het Romeinse praetorium aan de Rathausplatz te Keulen. Open van dinsdag t/m zondag van 10.00 tot 17.00 uur. Romeinse riolen GEMMAJANSEN 1 43 c ClassIQ bouwd op typisch Romeinse wijze: het bestaat uit gemetselde zijwanden, is breed en hoog genoeg om er doorheen te lopen en afgedekt met twee tegen elkaar geplaatste tegels in de vorm van een omgekeerde V. Boven- gronds is de ligging van het riool te herkennen aan de witte deksels van de instapschachten, via welke men in het riool kon afdalen om het schoon te maken (foto 5). De bodem van het riool had weliswaar enig verval, maar was gewoon recht en bestond uit een terracotta plaat. Doorspoeling moet een probleem geweest zijn, net als de vele overstromingen van de rivier de Tiber, die de stad regelmatig blank zetten. Uit deze zeer korte bespreking blijkt dat een riool voor de Romeinen niet de eerste optie was. Als afvalwater en excrementen op een andere, prakti- sche en goedkopere manier weggeleid konden worden, koos men daar- voor. Een duur en onderhoudsintensief systeem als een riolering was meestal de laatste keus. b tisch rioleringsnetwerk; de aangelegde stukken moesten specifieke pro- blemen oplossen. Ostia Heel anders was het in Ostia, de beroemde havenstad van Rome. Zij lag op een relatief vlak terrein in de moerasachtige Tiberdelta. Deze stad was militair-strategisch aangelegd ter verdediging van de Tibermonding. Het afvalwater kon in Ostia niet via hellende straten de stad worden uitgeleid, omdat de straten nauwelijks verval hadden. De meeste straten die wel verval hadden, waterden naar het centrum van de stad af. Beerputten functioneerden niet goed door de hoge grondwaterstand. Hierdoor was de stad genoodzaakt van begin af aan een systematisch rioleringsnetwerk aan te leggen. Alle afvoeren van de stad sloten hierop aan en - in tegenstel- ling tot Pompeji - werd er nauwelijks iets bovengronds afgevoerd. Het riool van Ostia is perfect bewaard door de constante ondergrondse tempera- tuur en vochtigheid (foto 4). Het is redelijk uniform aangelegd en is ge- Romeinse riolen GEMMAJANSEN GEMMAJANSENGEMMAJANSEN GEMMAJANSEN 1 Rome, Cloaca maxima, deel uit eerste eeuw na Chr. 2 Rome, Bocca della Verit?, Romeins riooldeksel 3 Pompeji, regenwaterafvoer via hellende en geplaveide straten 4 Ostia, goedbewaard rioleringssysteem 5 Ostia, instapschacht met mangat geeft toegang tot riolering 2 4 3 5