36 ClassIQRomeinse boilerinstallatie ClassiQ Romeinse boilerinstallatie In 1894 ontdekte men tijdens de opgraving van een zeer grote villa drie ki- lometer ten noorden van Pompeii (Itali?) een badgedeelte. Volgens Romeins gebruik bestond dit niet uit ??n kamer, maar uit drie vertrekken die met el- kaar verbonden waren: een omkleedruimte, een lauwwaterbad en een warmwaterbad. Hier vond men een ruime badkuip bekleed met marmer. Het warme water werd geleverd door een boilerinstallatie. De nagenoeg intacte installatie is in 1896 gelicht en naar het museum overgebracht. Uniek Deze warmwaterboiler is de enige die uit de Romeinse tijd overgebleven is. In deze tijd werden loden voorwerpen ? gezien de hoge prijs van het mate- riaal ? gerecycled als ze niet meer nodig waren. Bij het opgraven van de steden rond de Vesuvius zou men dan natuurlijk wel loden boilers kunnen verwachten. Deze steden zijn immers onder as en puimsteen bedolven en niemand kon er meer bij. Hier duikt een ander probleem op: de eerste opgravers waren alleen in kunst ge?nteresseerd en hebben loden leidingen, boilers en kranen verkocht voor de waarde van het metaal. Het is dus een wonder dat de opgraver van bovengenoemde villa hier anders over ge- dacht heeft. Onderdelen De installatie bestaat uit twee loden bakken, loden leidingen, bronzen kra- nen, de boiler zelf, een marmeren badkuip en een zogenoemde testudo. Loden leidingen waren gebruikelijk bij de Romeinen. Vanwege het zware gewicht van lood werden de leidingen vaak ter plekke gefabriceerd. Een loden plaat werd op een zandbed gegoten, de platen werden vervolgens rond een stok gebogen en bovenaan gedicht. De leidingen waren maar kort en werden met een lap stof met nog redelijk vloeibaar lood aan elkaar `geplakt'. Ook de loden bakken bestaan uit platen die in de naden vast gesoldeerd zijn. De boiler zelf is ook van lood: hij bestaat uit twee platen die boven elkaar tot een twee meter hoge cilinder rondgebogen zijn. Gezien de Na meer dan honderd jaar in de magazijnen van het Nationaal Archeologisch Museum in Napels te hebben gelegen, is de beroemde Romeinse boilerinstallatie nu voor het eerst te zien, en wel in Museum het Valkhof te Nijmegen. Het is de enige bewaard gebleven Romeinse warmwaterketel compleet met leidingen, kranen en bijbehorende badkuip. De boilerinstallatie staat opgesteld als onderdeel van de tentoonstelling`Luxe en decadentie, leven aan de Romeinse goudkust'. 2 1 37 ClassIQRomeinse boilerinstallatie Dr. Gemma Jansen (archeoloog) een tweede loden verdeler in de keuken. Van hieruit liep een leiding recht- streeks naar de boiler en kwam in het midden daarvan uit. De inhoud van de boiler was 500 liter. Ongeveer halverwege verlieten twee leidingen de boiler, twee leidingen die samenkwamen met twee leidingen uit het ver- deelreservoir. Zowel de leidingen uit de boiler als die uit het reservoir waren voorzien van kranen waarmee de hoeveelheid water geregeld kon worden. Zo ontstond een mengsysteem waarmee men de temperatuur vrij nauw- keurig kon regelen. De ene leiding eindigde in de badkuip, de andere bracht warm water naar een andere (onbekende) plaats in huis. De kalmte, luxe en waardigheid van het marmeren badvertrek stond in schril contrast met de technische ruimte ernaast, waar slaven in een be- nauwde, donkere, warme en rokerig omgeving de watertemperatuur regel- den. De uitbarsting van de Vesuvius in de vroege augustusmorgen in 79 na Chr. heeft het leven ook in deze villa bevroren. Aan de stand van de kranen is te zien wat men aan het doen was: de boiler wordt alvast gevuld met koud water om later op de dag een warm bad te kunnen nemen ... hitte van het vuur was de bodem van brons. Ook de kranen zijn van brons en bestaan uit twee onderdelen: het huis en de binnenhuls (figuur 2 en 3). Ze werken net als onze gaskranen en zijn met een staaf in het gat van de huls te bedienen. Aangezien dit gat correspondeert met het doorgangsgat in de huls, is van buiten altijd te zien of de kraan open of dicht is. Eindkra- nen, zoals wij gebruiken, kennen de Romeinen nauwelijks, de meeste kra- nen zijn, net als hier, midden in de leiding gebouwd. Reconstructie De boiler lag in het servicegedeelte aan de achterzijde van de badvertrek; hier stookten slaven de vuren om de vloerverwarming te laten werken en het water in de boiler te verhitten. De boiler zat in een gemetselde mantel (nu verdwenen), en ernaast waren een paar traptreden om de inhoud van de boiler te kunnen inspecteren. De bovenzijde was open. Het geheel stond op vijf ijzeren balken die rustten op twee parallel gemetselde muurtjes. Hier werd meteen de al genoemde testudo verwarmd: een bronzen vat in de vorm van een halve cilinder. Het stak uit boven de vuurplaats en had een open verbin- ding met het badwater. Het afgekoelde water stroomde automatisch naar de warmste plaats: in de testudo boven het vuur. Het warmere water steeg op en stroomde weer naar de badkuip. Deze circulatie van water zorgde ervoor dat het water in de badkuip warm bleef. Dit is een ingenieuze uitvinding van de Romeinen en hij was net ontdekt toen de Vesuvius uitbarstte. De eigenaar van de villa had dus het nieuwste snufje in huis. Eigenlijk werden dus drie zaken in een keer verwarmd: de vloer van de badvertrekken, de testudo en het water in de boiler. Watervoorziening Hoe werd de boiler gevuld? Het Romeins leidingsysteem werkte op zwaar- tekracht. Water kwam het huis binnen in een kleine hooggeplaatste loden verdeelbak bij de voordeur. Vanuit deze bak kon het water gemakkelijk over de verschillende punten in huis worden verdeeld. Een van de punten was Tentoonstelling De installatie wordt ook besproken door Nathalie de Haan in de Nederlandstalige en in de Duitstalige tentoonstellingscatalogus. Ga zelf kijken en laat ons weten wat u ervan vindt. Stuur ons eventueel een mail op bouwiq@aeneas.nl. De tentoonstelling blijft tot 4 januari in Nijmegen en is dagelijks (be- halve maandag) geopend van 11.00 tot 17.00 uur; entree 10 euro (met Museumjaarkaart 4 euro). Meer informatie: www.museumhetvalkhof.nl 1 Boiler, te zien in het Valkhofmuseum in Nijmegen. 2 Bronzen kraan. 3 Kraanhuls. 4 De kranen getekend meteen na opgraving. 43