nr 2 2010 project rotterdam16 Aan het Westplein bij de Veerhaven Rotterdam staat het Atlantic huis. Een rijks- monument dat in 1930 is gebouwd als een bedrijfsver- zamelgebouw. Destijds een van de eerste en grootste van Nederland. Na een grondige restauratie van ongeveer twee jaar, sieren de luister- rijke Art Deco-elementen voortaan veertig koopappar- tementen, die nu in het Atlan- tic huis zijn gerealiseerd. rotterdam wonen in grandeur project 1 tekst tosca vissers foto's hd projectrealisatie nr 2 2010project rotterdam 17 Een in 1920 uitgeschreven architectuurprijsvraag gaf aan dat het hotel Leygraaf aan het Westplein in Rotterdam, een centraal gelegen, chique plek, vervangen moest worden door een reeks havengerelateerde bedrijfspanden. "Zo zouden naast het Atlantic huis ook andere, toekomstbestendige verzamelgebouwen komen, elk vernoemd naar een oceaan", vertelt Jeroen Hoorn, architect van de restauratie. "De crisis eind jaren `20 gooide roet in het eten." Het braakliggende terrein werd verkocht aan de heren Daniels en Kersten, twee Rotterdamse beleggers, die architect Piet Buskens de opdracht gaven voor een nieuw ontwerp. Buskens was een bekend architect in Rotterdam. Volgens Hoorn was het Atlantic huis zijn tijd ver vooruit, zowel in bouwkundig, architectonisch als in programmatisch opzicht. Buskens had bij het ontwerp de Amerikaanse bedrijfsverzamelgebouwen voor ogen, waarin een combinatie van func- ties gehuisvest kon worden: winkels, showrooms, een autogarage en restaurants op de begane grond en kantoren op de verdiepingen. De winkels en restaurants en een stallinggarage zijn na de transformatie van het Atlantic huis gebleven. De kantoren zijn grotendeels vervangen door fraaie appartementen. "Een aantal kantoorruimten is gebleven", zegt Hoorn. Met de herontwikkeling van het gebouw heeft de architect niet alleen getracht de fysieke conditie van het rijksmonument te herstellen, het is hem ook gelukt om de toenmalige flexibiliteit van het bouwconcept voor een verzamelgebouw overeind te houden. HEt gEbouW Tot aan de jaren`30 was het gebruikelijk dat een opdrachtgever een kantoor op maat liet bouwen. Nieuw was het idee om zelf indeelbare, generieke kantoorruimten te cre?ren. Hiervoor werden pas tijdens het bouwproces verschillende huurders gevonden. Een vroege vorm van projectontwikkeling noemt Hoorn deze bouwaanpak. "Achter de monu- mentale bakstenen gevel gaat een flexibele betonskeletconstructie schuil van 6,33 meter in het vierkant." De huurders mochten zelf de metrage van hun eigen werkruimte bepalen. Nu vier reguliere kantoorlagen appar- tementen zijn geworden, kan nog steeds met de meters worden gescho- ven, als dat wenselijk is. Bewoners hebben maximaal de ruimte gekregen en genomen om hun indeling vast te stellen. "Er is vanbinnen volop geschoven en gekoppeld", aldus de architect. Volgens Hoorn claimt het gebouw het eerste betonskelet van Nederland te zijn en was dit gebouw het eerste offici?le project van constructeur Aronsohn. "Daaromheen zit een monumentale, plastische schil die het generieke juist weer moet verhullen." Opmerkelijk voor die tijd was ook de inpandige stallinggarage, die bestemd was voor onder meer de auto's van directieleden. Met een eigen reparatiewerkplaats. Na de oplevering in 1930 kwam op de begane grond een autoshowroom die in verbinding stond met de reparatiegarage. Verder bevonden zich restaurants en tearooms op de begane grond. "Op zich is er dus weinig veranderd", geeft Hoorn aan. Op de verdiepingen werden kantoren ingericht. Ook een van de eerste eigenaren, Kersten en Hunik, van het bedrijf Kersten, trokken er in met hun kantoor en lieten de directiekamers voornaam bekleden. De bovenste en vijfde verdieping van het pand was gereserveerd voor het archief. "Deze verdieping is vrij laag en heeft een rij kleine raampjes op geringe hoogte. Om deze laag voor bewoning geschikt te maken, is in elk appartement het vloerveld van de woonkamer met twee treden verlaagd binnen het betonskelet. Hierdoor ontstaan zitkuilen, van waaruit je weer gewoon naar buiten kunt kijken", legt architect Hoorn uit. De extra woonlaag op de vijfde verdieping heeft de haalbaarheid van het hele renovatieproject aanzienlijk opgeschroefd. Het dakschild van de kapverdieping dat naar binnen is gericht, is na de restauratie open- geklapt om meer ruimte te maken. Deze woonlaag heeft aan de voor- kant maisonnettes. Het binnenste gedeelte is open, met grote, aan elkaar geschakelde dakterrassen die achter de appartementen zijn gesi- tueerd. Hoorn: "De oude garage dient nu als extra stallingruimte. Van de vroegere toegang naar de garage hebben we dankbaar gebruik gemaakt. Deze voert nu naar de parkeergarage, waarmee het gebouw volledig aan de huidige wooneisen voldoet." buitEN gRANDEuR, biNNEN sobERHEiD De verloren bouwonderdelen in Art Deco-stijl in de hoofdentree en de gebrandschilderde ramen in het trappenhuis zijn in oude staat hersteld. "Het gebouw wilde toen een modern pand zijn, dat vooruitstrevendheid en dynamiek uitstraalde", legt Hoorn uit. "Met stalen kozijnen in plaats van hout". De buitenkant moest grandeur uitstralen. Maar de binnen- kant is tamelijk sober afgewerkt. Afgezien van nieuwe technieken die een betonnen structuur met parkeergarage en paternosterliften moge- lijk maakten, werden de kantoorruimtes sober uitgevoerd. "Waarschijn- lijk was dit om de huurder zelf de inrichting te laten bepalen", geeft Hoorn als verklaring. Het binnenhof is vrij functioneel ingericht en uit verblendsteen opgetrokken om de binnenplaats nog een beetje zonnig te houden. Het reinigen van de prachtige paars-rood genuanceerde De kantoren van het Atlantic huis werden getransformeerd in appartementen en maisonnettes. Architect Piet Buskens had bij het ontwerp van het Atlantic huis de Amerikaanse bedrijfsver- zamelgebouwen voor ogen, waarin een combinatie van functies gehuisvest kon worden: winkels, showrooms, een autogarage en restaurants op de begane grond en kantoren op de verdiepingen. nr 2 2010 project rotterdam18 bakstenen aan de straatgevels van het pand moest uiterst zorgvuldig worden aangepakt. "Reinigen maakt in veel gevallen de opperhuid van de steen kapot en verliest het nieuwe uiterlijk het fraaie patina", zegt Hoorn. "Vaak moeten bij reiniging gevels gehydrofobeerd worden, en dat laat soms vlekkerige witte vlakken achter. Bureau Monumenten in Rotterdam heeft toen besloten de gevels uiterst zorgvuldig te reinigen, omdat het metselwerk in goede staat was en ??n van de unique selling points is van dit gebouw." In de gevels aan de voorkant zijn de vroegere al verdwenen stalen kozij- nen vervangen door ge?xtrudeerde aluminium profielen, waarbij de oude indeling van de kozijnen is teruggebracht. Hoorn heeft samen met de kozijnenfabrikant voor een oplossing gezorgd om de draaidelen weg te werken achter de sponningen. "Als je nu van buiten tegen de gevel aankijkt, zie je niet welke de open en gesloten delen zijn, net zoals bij de stalen kozijnen van vroeger." Ook werden de tufstenen banden onder de kozijnen, die in de loop der jaren onherstelbaar aangetast waren, vervangen door natuurstenen banden met dezelfde detaillering als de oude tufsteen. KANtoREN De Parklaan staat in Rotterdam bekend als een representatieve kanto- renbuurt, met statige vooroorlogse panden. Ricardo Lamberts vertelt dat het aanbod aan kantoren groot is in deze buurt, met een aanzienlijk verloop. Lamberts was als projectmanager bij HD Projectrealisatie verantwoordelijk voor de herontwikkeling van het Atlanic huis. "In 2005 heeft de gemeente de buurt aangemerkt als een opkomende wijk voor meer woningen, met als achterliggende idee de panden volledig verkocht of verhuurd te krijgen. Ook het Atlantic huis kon prima heront- wikkeld worden als een appartementencomplex. Een complicerende factor was wel dat we rekening moesten houden met de commerci?le ruimten op de begane grond", legt Lamberts uit. Voor bewoning bleken de ruimten precies boven de restaurants onge- schikt. De verdiepingen hebben vrij dunne betonnen vloeren vaak maar 15 cm dik. "We hebben op de eerste verdieping zwevende vloeren aangebracht om daarin de infrastructuur voor verwarming en koeling weg te werken. Maar ook om geluidsoverlast zoveel mogelijk te vermin- deren. Vooral in de avonduren is er veel lawaai. Voor kantoren is dat niet zo'n probleem, maar wel voor bewoning. Dat hield in dat bij restau- rant Loos de plafonds verlaagd zouden moeten worden. Voor Loos was een verlaagd plafond echter geen optie, omdat zij hiermee de ruimtelijk- heid zouden verliezen. En de plafondschilderingen zouden dan uit het zicht verdwijnen. De bouwplannen werden aangepast en er werd beslo- ten om op de verdiepingen boven het restaurant aan de voorkant van het Atlantic huis, kantoorruimten te laten en geen woningen." Een verstandige oplossing, vindt Lamberts. Op deze manier hoeft men ook niet aan de hedendaagse wooneisen te voldoen. HAND- EN mAAtWERK De geluidsoverlast was niet het enige organisatorische aandachtspunt. In de jaren dertig is het pand gebouwd volgens een vaste stramienmaat, dat toen nog niet gebruikelijk was. Lamberts: "Het was een nieuw en hip idee, maar het kon niet voorkomen dat op de bouwplaats zelf nog van alles werd bedacht. We ontdekten dat geen enkele stramienmaat in het gebouw hetzelfde is, wat een behoorlijke complicatie voor de aannemer van de renovatie heeft opgeleverd." Lamberts merkte bijvoorbeeld op dat op de eerste verdieping ??n kolom duidelijk zichtbaar niet in de rij staat. "Naar de bovenste verdiepingen toe is die lijn steeds iets bijge- steld. De consequentie is dat de nieuw toegevoegde scheidingswand, die nu naar de woningen staat, hierdoor ook uit het lood staat. Geen enkel raam, hoe symmetrisch dat ook lijkt, is hetzelfde. Met maatverschil- len van soms enkele centimeters. De aannemer heeft alle kozijnen in het werk opnieuw moeten berekenen en nameten. Puur maatwerk! Prijstech- nisch maakt het niet zoveel uit of je vijftig identieke ramen of vijftig verschillende ramen opgeeft, maar je moet organisatorisch en logistiek wel heel goed regelen dat de kozijnen op de juiste plek terecht komen en er tevens voor zorgen dat er geen meetfouten zijn." Ook de wapening door het hele gebouw wisselt van kwaliteit. "We hebben door het hele gebouw uiterst zorgvuldig de wapening moeten nagaan. We ondervonden dat de ene plek meer dan voldoende wapening bevat en de andere plek simpelweg wat minder. We ontdekten bijvoor- beeld ook dat de ene of de andere dag invloed had op het geleverde werk. Om deze reden is met metalstut wanden gewerkt die als woning- scheidende en tussenwanden dienen. De constructeur durfde het risico niet aan om zwaardere wanden te plaatsen. Een aantal zaken stond niet eens op tekening. We vonden verborgen ruimten, schuilplaatsen voor onderduikers op de archiefverdieping, die jarenlang onontdekt bleven. Ook kwamen hier en daar fraai stucwerk in plafonds tevoorschijn bij het weghalen van de oude betimmering", vertelt Lamberts. ENtREE Naar het motief en materiaal van de vroegere bekleding van de linker- wand en vloer in de hal heeft architect Hoorn moeten gissen. Enig houvast voor reconstructie bood een vergeelde zwart-wit foto. De Naar het motief en materiaal van de vroegere bekleding van de linkerwand en vloer in de hal heeft architect Hoorn moeten gissen. Enig houvast voor reconstructie bood een vergeelde zwart-wit foto. De wanden en vloeren zijn geheel opnieuw bekleed, zodat oude en nieuwe situatie nauwe- lijks van elkaar te onderscheiden zijn. De kleur en textuur van de tegels zijn ambachtelijk nagemaakt van de oorspronkelijke betegeling, die nog zichtbaar is. nr 2 2010project rotterdam 19 linkerwand van de entree was er ooit uitgesloopt om ruimte te maken voor de receptiebalie met metalen puitje en een loket. Hoorn nam aan dat de tegelpatronen van beide wanden identiek geweest moesten zijn en extrapoleerde de motieven van de vloer. Elders in het gebouw lagen nog wel authentieke vloerdelen die ook als voorbeeld hebben gediend. De wanden en vloeren zijn geheel opnieuw bekleed, zodat oude en nieuwe situatie nauwelijks van elkaar te onderscheiden zijn. De kleur en textuur van de tegels zijn ambachtelijk nagemaakt van de oorspronke- lijke betegeling, die nog zichtbaar is. De twee verdwenen smeedijzeren lampen op beide trapbalusters die op de foto zichtbaar waren zijn nauw- keurig nagemaakt en weer teruggeplaatst. Ook de blank gelakte maho- niehouten puien in de hoofdentree zijn teruggezet. Hierin werden nieuwe glas-in-loodramen aangebracht, afgeleid van de nog aanwezige en tevoorschijn gekomen glas-in-loodramen. Hoorn zette het motto: `Fluctuat nec Mergitur' in het bovenlicht van de entreedeuren. "Vrij vertaald: het bootje heeft geschommeld, maar is niet gezonken. Een aan de scheepvaart ontleende spreuk, die niet alleen verwijst naar de crisistijd van de jaren dertig. Het Atlantic huis heeft de bombardemen- ten van de Tweede Wereldoorlog overleefd. Ook de huidige crisis lijkt geen vat op het huis te krijgen, want bijna alle vijftig woningen zijn verkocht", besluit de architect. PROJECTGEGEVENS Naam en Plaats Atlantic huis te Rotterdam Aantal woningen en typen 40 appar- tementen, 10 maisonnettes Bouwjaar 1930, restauratie/renovatie Eigenaar de Van Herk Groep Architect Oorspronkelijke bouw: Buskens, renovatie/restauratie: HD Projectrealisatie B.V. Aannemer Breijer Bouw voor bouw- kundig, sanitair en lift, A&B Elektro- techniek voor de e-installaties, Lomans voor de W-installatie Uitvoering 2007-2009 Uitvoeringswijze Combinatie van traditionele bouwmethoden en moderne technieken Projectfase gerealiseerd MAATREGELEN IN HOOFDLIJNEN I SCHIL 1 Dak Vernieuwen 2 Dichte gevel Restaureren 3 Gevelopeningen Vernieuwen 4 Balkon Balkons renoveren, dakterrassen vernieuwen II WONING INTERN 5 Keuken Vernieuwen 6 Douche Vernieuwen 7 Toilet Vernieuwen 8 Indelingswijziging (binnen casco) Individueel maatwerk op verzoek van de koper 9 Vergroting casco (uitbouw/ opbouw) Het casco is vergroot in het middengebied. Op de beide koppen is deels massa toegevoegd met een moderne glazen uitbouw. III INSTALLATIES 10 Cv-/mv-units Vloerverwarming + koeling, deels d.m.v. een WKO- installatie + WTW-unit 11 Rest woninginstallatie Traditi- oneel IV GEMEENSCHAPPELIJKE RUIMTEN 12 Entree Restaureren 13 Trappenhal en/of galerij e.d. Restaureren 14 Lift nieuwe liften in respectie- velijk bestaande liftschacht en parternosterlift schacht. 15 Bergingen e.d. Nieuwbouw in bestaande parkeergarage. V WOONOMGEVING 16 Erfafscheidingen/buitenber- gingen e.d. n.v.t. 17 Inrichting omgeving/achter- paden e.d. n.v.t. KOSTEN PER WONING (PEIL 2010) De kosten zijn per appartement/ maisonnette verschillend vanwege maatwerk. Om een indicatie van de marktprijs te geven ligt de prijs voor een maisonnette rond 650.000,-. De verloren bouwonderdelen in Art Deco-stijl in de hoofdentree en de gebrandschilderde ramen in het trappenhuis zijn in oude staat hersteld. Rotterdam Nieuwe situatie Schaal 1:400