nr 5/6 2009 project bussum14 Architect De Bazel, ontwierp in opdracht van het Bussums Gemeente- lijk Woningbedrijf de woonblokken en het stedenbouwkundig plan voor de Godelindebuurt in die stad. Geheel in de stijl van de Amsterdamse School ontwierp De Bazel deze wijk volgens het tuinstadconcept. Het geeft een beeld van gevarieerde bebouwing van aaneengesloten woon- blokken van woonhuizen die de vorm van de straat volgen. Hier en daar werd van een hoekhuis geheel in stijl een winkel gevormd. De typische steile daken met forse schoorstenen, rode dakpannen, dakkapellen, houten daklijsten, houten kozijnen met roeden en traditionele donker- groene voordeuren, kenmerken van de Amsterdamse School, zijn nadrukkelijk vertegenwoordigd in de Godelindebuurt. Gestuurd door de uitgangspunten van die bouwstijl is architect Karina Benraad uitgegaan van de functionele plattegronden, waarop zij de huidige eisen voor comfortabele en duurzame woningen baseerde. Fasen De woningen zijn eigendom van wooncorporatie Dudok Wonen in Hilversum. De Godelindebuurt is een typisch ons-kent-ons buurtje met een hechte groep sociale huurders, die sterk bij de buurt betrokken zijn. Wouter Weijer, projectmanager Ontwikkeling bij Dudok Wonen, vertelt dat vanuit de buurt aanvankelijk tamelijk veel weerstand bestond tegen De Godelindebuurt in Bussum, gebouwd in 1921 onder architectuur van Karel de Bazel, is exemplarisch te noemen voor de typische jaren twintig volkswoning- bouw van de amsterdamse school. een volksbuurt is het altijd gebleven. In 2006 startte Dudok Wonen, eige- naar van een groot aantal sociale huurwoningen in deze buurt, met het renove- ren en herbouwen van 121 woningen. een ingrijpend 4 fasenproject, dat waarschijn- lijk in 2015 wordt afgerond. bussum amsterdamse school project 1 tekst tosca vissers foto's architectenbureau karina benraad nr 5/6 2009project bussum 15 DuDoK Wonen Dudok Wonen is een huurders- en koperscorporatie. Zij huisvest zo'n 7000 huishoudens in Naarden, Bussum en Hilversum en heeft niet alleen veel aandacht voor haar bewoners, maar zeker ook voor het culturele erfgoed in 't Gooi. Een groot deel van het bezit is ontworpen door beroemde archi- tect W.M. Dudok en andere bekende tijdgenoten. De naam `Dudok Wonen' is een weerspiege- ling van haar ambities: het bouwen van goede woningen met een aansprekende architectuur. de opknapplannen. Men vreesde dat grootscheepse veranderingen de sfeer in de wijk zou aantasten. Maar de reacties op de proefwoningen waren uiterst positief, waardoor die weerstand snel verdween. "De bewoners die terug wilden keren naar hun gerevitaliseerde of nieuw gebouwde woning kregen een wisselwoning aangeboden. Dat vergt veel energie en geduld van de bewoners. Dat is best pittig, iets wat we zeer goed konden begrijpen." Het project is opgedeeld in vier tijdfasen, om de Godelindebuurt zo goed mogelijk aan de veranderingen te kunnen laten wennen. Drie fasen zijn nu afgerond en inmiddels zijn we gestart met de vierde fase van herstructurering", zegt Weijer. De Bazel RevIsIteD In totaal worden 131 eengezinswoningen uit 5 straten van de Godelin- debuurt aangepakt. Een groot deel, 54`witte woningen', die in de jaren 70 van de vorige eeuw zijn nage?soleerd en werden voorzien van een witte stuclaag, worden volledig gesloopt. Hiervoor komen 46 woningen terug die worden gebouwd in de architectonische stijl van de Amster- damse School, zoals De Bazel het bedoeld heeft. Per blok is er ??n woning afgegaan, om een bredere beukmaat te realiseren. De herbouw en revitalisering van de Godelindebuurt zijn gebaseerd op de oorspron- kelijke vormgeving van De Bazel, die in dit kader werd omgedoopt tot De Bazel Revisited. De `witte woningen' waren slecht en bijzonder klein, en voldeden niet meer aan de huidige woonnormen en woonwen- sen. "Het was geen haalbare kaart om deze woningen te renoveren. Vandaar dat Dudok Wonen besloot om de witte woningen bloksgewijs te slopen en opnieuw te bouwen", zegt Weijer. De andere 89 wonin- gen, die in tegenstelling tot de witte woningen allemaal gemetselde gevels hebben met een spouw, worden gerevitaliseerd. De binnenkant van de woningen worden volledig gestript met behoud van de voor- en achtergevel, bouwmuren en vloeren. Daar waar het dakvlak van de achtergevel het toelaat, worden de gemetselde woningen over twee lagen uitgebouwd, zodat hier zeer ruime woningen ontstaan. Het aantal wordt teruggebracht tot 85 woningen, omdat op enkele hoeken de woningen zo klein zijn dat ze in de huidige tijd niet meer als zelfstandige woningen kunnen functioneren. "Hier is bijvoorbeeld een meergenera- tiewoning gerealiseerd", voegt architect Benraad toe. De gevels blijven aan de straatkant onveranderd en worden weer in de oude staat hersteld, maar de indeling van de woningen verandert compleet. De keuze voor revitaliseren in combinatie met herbouw, in plaats van alle woningen te slopen, was bepalend om de buurt aan te kunnen pakken. "Het casco is gebleven en de verdiepingshoogte bleek goed te zijn", zegt Benraad. "De houten vloer van de verdieping is ook gebleven en waar nodig hersteld. Daarnaast zijn de trappen vervangen." De witte woningen, tweelaags met een zolder zonder vaste trap, waren 6,8 meter netto diep. Ze hadden een gemiddelde beukmaat van 4,2 meter. Bij alle witte woningen is de beukmaat aangepast tot 5,4 meter breed, de diepte is 8,2 meter geworden. "Die woningen hebben dus een behoorlijke ruimteontwikkeling doorgemaakt." ooRspRonKelIjK uIteRlIjK Ondanks de complete indelingwijziging van de witte woningen met beukmaatverbredingen van wijzigingen van 4,8 naar 5,4 meter, behou- den ze aan de voorkant hun oorspronkelijke beeld. De gemetselde entrees zijn enigszins gewijzigd om de levensloopbestendigheid van de woning te kunnen waarborgen. "De deurbreedte is gewijzigd ten opzichte van de oude gevel van de witte woningen, omdat je bij nieuw- bouw aan de huidige eisen moet voldoen. Bij de gemetselde woningen zijn de voordeuren te smal om een rolstoel door te laten. In noodgeval- len kan men achterom naar binnen, waar de deurbreedte is aangepast aan huidige normen. Er is dus rekening gehouden met toekomstig rolstoelengebruik, conform het Bouwbesluit. Bij de uitgebouwde wonin- gen is expliciet rekening gehouden met levensloopbestendigheid, waar- onder een ruime badkamer", legt de architect uit. Bij de gemetselde woningen, die niet zijn uitgebreid over twee lagen, is de badkamer in een stuk kleiner, maar wel ruimer dan in de oude situ- atie. Per woning is bekeken hoe deze een upgrade kon krijgen. Zo hadden de woningen geen centrale verwarming, maar gaskachels. Met herbouw en forse renovatie zijn nu alle mogelijke energiebeperkende toepassingen realiseerbaar, zoals extra isolatie, dubbel glas, HR-ketel en gestuurde ventilatiesystemen. Alle nieuwbouw woningen halen EPC- waarden van 0,8. De gemetselde woningen zijn waar mogelijk ge?soleerd (dak, buitenmuren, dubbel glas, begane grond vloer. "Voor de gereno- veerde woningen is een EPC-waarde van 0,8 behalen vrij lastig", geeft Benraad aan. De gemetselde woningen zijn voorzien van dubbel glas en "Een prachtige woonwijk met jaren twintigarchitectuur waaraan je direct kunt zien dat het een karaktervolle volksbuurt is", aldus architect Karina Benraad. nr 5/6 2009 project bussum16 ge?soleerd aan het dak, de buitenmuren, de begane grond en de vloer. Bij nieuwbouw heb je de detaillering in de hand. Bij bestaande woningen loop isolatie van vloer niet ononderbroken door in spouw." Volgens de architect is wel alles uit de kast getrokken om de isolatie verder op te voeren. "Ook is er gewerkt aan geluidsisolatie tussen de woningen onderling. De woningscheidende wanden waren erg dun. Er zijn zoge- noemde buigslappe voorzetwanden ervoor geplaatst die de geluidover- dracht beperkt. De oorspronkelijke roedes in de ramen en de dakkapel- len aan de straatkant en de kopgevels zijn in alle woningen terugge- plaatst. Ook de schoorstenen die destijds kapitaal de wijk domineerden zijn opnieuw opgemetseld. "Ze dienen niet meer als schoorsteen", legt Weijer uit, "maar ze functioneren als ontluchtingsschacht voor de wtw- systemen, die zowel in de herbouwde als gerenoveerde woningen zijn aangebracht. De keuze van een wtw-systeem, heeft naast het duur- zaamheidaspect ook een esthetische reden: mechanische afzuiging en de toepassing van ventilatierooster in de kozijnen met fraaie roedes zou deze verschrikkelijk ontsieren. Niettemin een kostbare, maar wel een energiezuinige en duurzame oplossing. Het gaat er uiteindelijk om dat de woningen weer jarenlang meekunnen. Zeker vijftig jaar." tuInstaDGeDachte "Magnifieke architectuur, waarvan ik veel heb geleerd!" Architect Benraad vertelt lyrisch over de tuinstadgedachte die De Bazel met de Godelindebuurt heeft verwezenlijkt. "Een prachtige woonwijk met jaren twintigarchitectuur waaraan je direct kunt zien dat het een karaktervolle volksbuurt is. Knap gebouwd destijds, met veel ambachtelijke toepas- sing van materialen. Veel hout. De dieptemaat van alle woningen is hetzelfde, maar de beukmaten verschillen erg. Wij vermoeden dat dit PROJECTGEGEVENS Naam en Plaats Godelindekwartier Bussum Aantal woningen en typen 85 wonin- gen renovatie met een grote verschei- denheid Bouwjaar 1921 Eigenaar Dudok Wonen Hilversum Architect K.C.P. De Bazel (1921) en Architectenbureau Karina Benraad (nu) Aannemer Slokker Bouwgroep vesti- ging Almere Uitvoering 2008-2010 Uitvoeringswijze traditioneel Projectfase in uitvoering MAATREGELEN IN HOOFDLIJNEN I SCHIL 1 Dak Binnenisolatie en pannen vervangen 2 Dichte gevel Metselwerk hersteld en aangeheeld (isolatie) 3 Gevelopeningen Houten kozijnen waar nodig vervangen/raamhout overal vervangen (HR++glas) 4 Balkon/vloer Vloerisolatie II WONING INTERN 5 Keuken Vervangen 6 Douche Vernieuwen en/of verplaatsen 7 Toilet Vernieuwen en/of verplaat- sen 8 Indelingswijziging (binnen casco) Herindeling plattegrond 9 Vergroting casco (uitbouw/ opbouw) Ja, bij ongeveer 30 woningen grote uitbouwen III INSTALLATIES 10 Cv-/mv-units Compleet vervan- gen incl. WTW aangebracht 11 Rest woninginstallatie Vervangen IV GEMEENSCHAPPELIJKE RUIMTEN 12 Entree N.v.t. 13 Trappenhal en/of galerij e.d. N.v.t. 14 Lift N.v.t. 15 Bergingen e.d. N.v.t. V WOONOMGEVING 16 Erfafscheidingen/buitenbergin- gen e.d. Tuinmuren en houten afscheidingen 17 Inrichting omgeving/achterpaden e.d. Nieuwe bergingen en achter- paden KOSTEN PER WONING (PEIL 2009) I Schil II Woning intern III Woninginstallaties IV Gemeenschappelijke ruimten V Woonomgeving Aanneemsom inclusief BTW totaal (gemiddeld) per woning 146.400,- PRIJS/KWALITEIT (PEIL 2009) Kale huurprijs voor renovatie (peil 2009) 279,90 Kale huurprijs na renovatie (peil 2009) 648,71 Aantal WWS-punten voor renovatie 109 Aantal WWS-punten na renovatie 168 De herbouw en revitalisering van de Godelindebuurt zijn gebaseerd op de oorspronkelijke vormgeving van De Bazel, die in dit kader werd omgedoopt tot De Bazel Revisited. nr 5/6 2009project bussum 17 deels te maken had met de aanvoer van het hout. Men paste de beuk- maat aan de lengte aan van de dragende balken, die toen voorhanden waren." De wijk kon een opknapbeurt gebruiken. Ze trof een ratatouille aan van typen schuttingen, verzakte en shabby achtergevels, schuur- tjes die op instorten stonden. De woningen waren zeer klein en hebben ooit gezinnen met twaalf kinderen gehuisvest. Bij de gemetselde woningen is na verschillende individuele gesprekken met de bewoners met de echte uitwerking begonnen, sterk rekening houdend met de wensen van de bewoners. Zij wilden bijvoorbeeld erg graag aan de straatzijde het woongedeelte hebben om betrokken te kunnen blijven bij wat er zich op straat afspeelt. Maar, de woning was te smal om een goede entree te maken en genoeg ruimte over te houden voor een zitplek. "Uiteindelijk hebben we geaccepteerd dat de entree niet echt voldeed aan de huidige eisen, zodat er toch ruimte genoeg was om er een zit- of eetgedeelte naast te cre?ren. Wezenlijke punten voor zo'n buurt. Ook de schuine kappen met zolders waren niet bereikbaar via een vast trap terwijl veel gezinnen daar wel kinderen lieten slapen. Er was kennelijk een duidelijke behoefte om die zolderverdieping goed te benutten ook al is er alleen stahoogte in de nok en voldoen de zolders dus niet aan huidige Bouwbesluiteisen ten aanzien van de gebruiks- ruimte. We hebben er een vaste trap in gezet met een deur ervoor op de eerste verdieping waarmee de zolderruimtes worden afgesloten. Dat zijn prachtige ruimtes geworden waarin dakramen zijn gemaakt." steDenBouWKunDIG plan Ook het straatbeeld is door de jaren heen sterk veranderd. Oude foto's van de Godelindebuurt uit de periode dat de woningen net zijn opgele- verd, getuigen van de autoloze tijdsgeest van toen. "Dus nergens parkeerproblemen," geeft Benraad aan. "De Bazel zou nu een straat hebben gemaakt, waarin de auto een eigen plek krijgt in de buurt van een woning, want die twee elementen zijn nu onlosmakelijk met elkaar verbonden." Over dit onderwerp wordt uitvoerig overlegd met bewo- ners en de gemeente Bussum hoe parkeerplaatsen gerealiseerd kunnen worden zonder afbreuk te willen doen aan het lineaire straat- beeld met de in het oog springende straatgevels. Nu verspringt de as van de straten door wisselende bielzen bakken en is een rommelig beeld ontstaan. Een paar straten wordt eenrichtingsverkeer, waardoor voldoende parkeerruimte ontstaat. Korte straten kunnen zelfs autovrij worden gemaakt en geven ruimte voor hofjes die door de bewoners kunnen worden ingevuld. Overleg met de bewoners ervoer Benraad ook als buitengewoon leer- zaam en effici?nt. Ze merkte dat lopende de uitvoering de bewoners steeds enthousiaster raakten toen ze zagen hoe hun woningen werden verbouwd en gerenoveerd. "Dat ze zelf ook nog van alles te kiezen hadden, vonden ze helemaal geweldig. Uiteindelijk heb ik het idee dat bijna iedereen wel heel erg tevreden is." amsteRDamse school Architect K.P.C. de Bazel, bekend van het voormalig hoofdkantoor van de Nederlandsche Handel-Maatschappij in Amsterdam, heeft veel in het Gooi ontworpen. Niet alleen stadvilla's, hij gold evengoed als pionier van de volkswoningbouw. De Bazel vertegenwoordigde de Amsterdamse School, een sobere en ingetogen architectonische reactie tussen 1910 en 1930 op de frivole neostijlen uit het fin de si?cle. Hoofdkenmerk van de Amsterdamse School zijn de bakste- nen gevels met versieringen van gebeeldhouwd natuursteen. De vaak plastische gevels zijn meestal gevuld met laddervensters. Ze worden bekroond met steile daken en soms met torentjes versierd. De draagconstructies zijn soms symbolisch in beeld gebracht. Het credo van deze stijl was licht, lucht en ruimte en een geometrische vormgeving Gebouwen uit de Amsterdamse School-periode zijn vooral grote (sociale) woningbouwprojecten, scholen en enkele utili- taire werken. Door de plastische gevels en de speelse indeling hier- van is er binnen deze stijl zelden sprake van massiviteit in de gebou- wen. Zij zijn wel groot, maar ze ogen vooral menselijk. Nieuwe situatie eerste verdieping (boven) en begane grond, schaal 1:100