Toen de koepel van de dom van Florence, de Santa Maria del Fiore, werd ontworpen was er nog nooit een spitse (niet volledig ronde) koepel gemaakt met een dergelijke overspanning. Of en zo ja hoe de koepel gerealiseerd kon worden, was bij de start van de bouw nog onduidelijk. Wat wel zeker was, was dat de traditionele bouwtechnieken niet zouden voldoen bij dit project. Dat de koepel gebouwd is, en nog steeds staat, valt toe te schrijven aan één persoon: Filippo Brunelleschi. Het bouwwerk gaat daarom ook wel door het leven als ‘de koepel van Brunelleschi’.
In 1296 werd met de bouw van de Santa Maria del Fiore, de dom van
Florence, begonnen. Zes jaar later kwam de bouw voor bijna vijftig jaar stil
te liggen door het overlijden van de bouwmeester Arnolfo di Cambio. In de
volgende decennia werden de plannen voor de bouw door de verschillen-
de bouwmeesters aangepast tot in 1367 het definitieve ontwerp van de ka-
thedraal werd vastgesteld door een speciaal benoemde commissie.
Onderdeel van het ontwerp was een spitsvormige dubbelwandige koepel
met een achthoekig grondplan die een afstand van 41 meter moest over-
spannen. De omtrekmuren voor de koepel stonden al, dus de maten van
de koepel stonden vast. Een extra moeilijkheid: in het ontwerp was niet
voorzien in gotische bogen om de koepel te ondersteunen. Tot die tijd was
er slechts een keer een koepel gebouwd met een overspanning die groter
was, het Parthenon in Rome, met een overspanning van 43 meter, maar de
koepel van het Parthenon was volledig rond en niet spits en was hierdoor
eenvoudiger te bouwen. Hoe de bouw van de koepel in Florence technisch
uitgevoerd zou moeten worden was onbekend. Dat is dan ook de reden
dat er in 1418 een ontwerpwedstrijd werd uitgeschreven.
Formeel
Om koepels tijdens de bouw te stutten werd altijd gebruik gemaakt van
een verwijderbare houten bekisting, een zogenaamd formeel. Het pro-
bleem bij een koepel van dit formaat was de benodigde hoeveelheid hout
voor het formeel. Destijds was hout een bewerkelijk, duur en schaars
bouwmateriaal. Als het al mogelijk was voldoende hout bij elkaar te krijgen
was het nog maar de vraag of de steigers het eigen gewicht en dat van het
formeel konden houden. Een alternatief dat werd aangedragen was de
koepel te bouwen op een tijdelijke hoop zand van maar liefst 90 meter
hoog, maar dit stuitte op teveel praktische bezwaren.
De ontwerpwedstrijd werd uiteindelijk gewonnen door Filippo Brunelleschi,
van oorsprong geen bouwmeester, maar goudsmid. Zijn plan om de koe-
pel zonder formeel of zonder berg zand te bouwen stuitten aanvankelijk op
ongeloof en scepsis, maar uiteindelijk kreeg hij toch de opdracht, zij het dat
hij deze samen met zijn grootste concurrent Ghiberti moest uitvoeren.
Een opmerkelijk punt in het bouwschema was dat Brunelleschi de eerste
zeventien meter van de koepel (zonder formeel) al mocht gaan bouwen en
dat ze daarna de bouwplannen opnieuw onder de loep zouden nemen.
Hieruit blijkt al wel dat er nog steeds twijfel bestond over de uitvoerbaar-
heid van de plannen van Brunelleschi. Toen er, nadat de het eerste gedeel-
te voltooid was, geen alternatief werd gevonden, mocht de bouwmeester
door met zijn ontwerp.
Twee schalen
Zoals bij elke gebouw moeten de krachten die er op werken naar de grond
worden afgevoerd. Bij het ontwerp van een koepel vormen de verticale
krachten geen probleem vanwege de sterkte van de stenen en de dikte
van de daarmee vervaardigde wanden. Maar de krachten in zijdelingse
richting vormden een stevige uitdaging. Door de zwaartekracht wordt er op
het onderste gedeelte van een koepel een kracht naar buiten uitgeoefend
en op het bovenste gedeelte een kracht naar binnen.
2Koepel van Brunelleschi ClassIQ
ClassIQ
Koepel van Brunelleschi
Toen de koepel van de dom van Florence, de Santa Maria
del Fiore, werd ontworpen was er nog nooit een spitse
(niet volledig ronde) koepel gemaakt met een dergelijke
overspanning. Of en zo ja hoe de koepel gerealiseerd kon
worden, was bij de start van de bouw nog onduidelijk. Wat
wel zeker was, was dat de traditionele bouwtechnieken
niet zouden voldoen bij dit project. Dat de koepel gebouwd
is, en nog steeds staat, valt toe te schrijven aan ??n
persoon: Filippo Brunelleschi. Het bouwwerk gaat daarom
ook wel door het leven als dekoepelvanBru≠l≤sχ′.Uitv∈d∈≥nBru≠l≤sχwaseen∨lzijdigmensdieversχl≤ndebelangrijkeuitv∈d∈≥nopzijnnaamheeftstaan.Zoishijbijv∞rbeelddeuitv∈dervanhetl∈eairperspectief,waarmeedriedimensiona≤situatiestweedimensionaalku∩enwordenaf≥beeld.Ookheefthijv∞rdebouwvandekoepeleenhuis→estelontwikkeldwaarmeezwa-rel∗ennaarboven≥takeldkondenworden.Het→estelwerdaan≥drevend∞rtweeossen.Uniekaanhet→estelwasdathetdemo≥lijkheidbiedtdedraairicht∈gteveranderen.Hierd∞rhoefdendeossennietsteedsom≥spa∩enteworden.Demaniervanmetse≤nzor>≥dee<elijkv∞rdestevigheidvandeconstructie.HetontwerpvanBru≠l≤sχbestaatuiteenb∈≠n-eneenbuitenschaal.Beidewordenbijdebasisbrederuit≥voerddanaandebovenkant.Deb∈≠nstekoepelisonderaanon≥∨rtweemeterdikenboven∈on≥-∨randerhalvemeter.Bijdebuitensteschaalisdatrespectievelijkzestigendertigcentimeter.Deμrenwerdentaps→elopend≥bouwdomhet≥wichtvanhetbovenste≥dee<evande→rentebeperken.Ookbijdemateriaalkeuzekomtditterug.Onder∈werdenzwaarderemateria≤nzoalszandsteen≥bruikt,terwijl∈hetbovenste≥dee<ejuistwerd≥kozenv∞rlichteremateria≤nzoalsbaksteen.VisgraatDebakste≠nwerdenkr∈gv∞rkr∈g≥metseld,omdatdeste≠nelkaarpasondersteu≠nalsdekr∈grondis.Demetselaarsg∈≥ndaaromsteedspasverdermetdevol≥nder∈galsdemortelvandeonderlig≥n-derij≥dr∞gdwas.Deste≠nwerdenschu∈naarb∈≠n≥≤gdzodatzeelkaarkondenondersteu≠n.Opelkevertica≤steenwerdereenhori-zontaal≥plaatst,waard∞rereenvisgraatmotiefonts→nd(zieafbeel-d∈g).Totdateenr∈g≥slotenisheeftdezede≠ig∈gnaarb∈≠n∈tes→rten.Devertica≤≥metseldeste≠ndedendienstalsklampendiewer-denverbondenmetvo<∞ideonderlig≥ndekr∈≥n.Hierd∞rwerdendeste≠nophunplaats≥houdenterwijldemorteldr∞gde.Bovenstaande≥noemdemaatre≥≤nmakendekoepelstabie≤r,maarnietvoldoendeomdezeovere∈dtehouden.Debelangrijksteoplossingv∞rditprob≤emis≥vonden∈hetske≤tdat∈dekoepelisverwerkt.Tussendescha≤nzor≥nhorizontaalenverticaal∈≥p∗esteunbalkenvanzandsteenenhoutv∞rdestabiliteitvandeconstructie.Indeb∈≠nschaalwerdeenreeksvanverνftigontworpen,ononderbro-kencirkelvormi≥r∈≥naan≥bracht,ver≥lijkbaarmetdemη≤nr∈≥ndiededui≥nvaneen→nbijeenhouden.Der∈≥nzijn∈deb∈≠nμurverwerktaan≥zienditdedikkereμuris.Debuitenschaalwasnietdik≥noegomerr∈≥n∈teverwerken.Bru≠l≤sχhadku∩enkiezendebuitenschaaltelatensteu≠nopdeb∈≠nschaalmetbehp̲vanstuen,maarhijmaakte∞kdedu∩ebuitenschaalzelfdra≥nd.Ditdeedhijd∞r¬enhorizonta≤r∈≥naandeb∈≠nzijdevanbuitenschaaltelatenbou-wendiedebuitenschaalverstevi≥ntijdensdebouw.Dezer∈≥nhaddenduss≤chtseentij∂ijkefunctie.Deachtvertica≤rienaandebuitenzij-devandebuitenschaalheen≥enstructureel,maaral≤eneenesthe-tischdoel.In1434werddekoepelopeenachthoeki≥open∈g∈de⊤navo<∞id.Indezeopen∈gmoestdelantaarnnogworden≥plaatst.V∞rhetont-werphiervanwerd∞keenprijsvraaguit≥schreven,wederom≥wo∩end∞rBru≠l≤sχ.Hijover≤ed∈1446enheefthet≥heeln∞itvo<∞id≥zien.Delantaarnwerdnamelijkpas∈1472op≥≤verd.3KoepelvanBru≠l≤sχTipsRossK∈g,DeKoepelvanBru≠l≤sχ,2003,HetverhaalvandedomvanFlorence,DeBezi≥Bij,Amsterdam,ISBN:9023439597Fa≠lliG.,Fa≠lliM.,Bru≠l≤sχ′sCupola.P∗andPresentofanArχtecturalM∗erπece,2004,Mandragora,Florence.www.teg≥laar.comHoutenke∈gtussendetweescha≤nvandekoepel.Deafbeeld∈gisafkomstiguitdepublicatieFanelli G., Fanelli M., Brunelleschi's Cupola. Past and Present of
an Architectural Masterpiece, 2004, Mandragora, Florence.'
NICOL?ORSIBATTAGLINI
STEVENALLAN
4Titel ClassIQ
Reacties