12 N OV E M B E R 2005 energiebesparing en een gezond binnenmilieu? In de prak- tijk blijkt een combinatie van vergaande energiebesparing en een gezond binnenmilieu goed mogelijk, maar het vergt wel aandacht. Bestaande bouw In de jaren '70 leidde vergaande energiebesparing in de woningbouw ? in combinatie met onjuist ventilatiegedrag ? in een aantal gevallen tot een verslechtering van het bin- nenmilieu. In veel woningen waren er bijvoorbeeld vocht- en schimmelklachten. Ook in de utiliteitsbouw wordt de mogelijke tegenstelling tussen `gezond' en energiebewust al jaren onderkend. G e z o n d e e n e n e r g i e z u i n i g e Een gezond binnenmilieu realiseren kost vaak extra energie: denk aan verwarming, koeling, ventilatie en verlichting. Toch kunnen aandacht voor gezondheid en energiebesparing ook goed samengaan. Hoe zit dat in de utiliteitsbouw? Een pleidooi voor integraal ontwerpen, in zowel nieuwbouw als bestaande bouw. energie&gezondheid Integraal ontwerp Eric Bouten & Els Sonnemans Als gevolg van het voorgenomen overheidsbeleid en de stijgende energieprijzen staat energiebesparing weer volop in de belangstelling. Ook een gezond binnenmilieu haalt volop de pers, en dan met name in relatie tot milieuver- ontreiniging. Maar wat is het verband tussen vergaande De uitbreiding van het gebouw van Onafhankelijk Toneel naar ontwerp van Franz Ziegler Foto:PeterRuig N OV E M B E R 2005 13 In de beoordelingsrichtlijn BRL 9500 (de beoordelings- richtlijn voor certificeerders, waarin de eisen staan om- schreven waaraan het eenenergiecertificaat (zoals bedoeld in de EPBD) moet voldoen) wordt daarom ook specifiek aandacht geschonken aan mogelijke koppelingen van de Energie Prestatie Adviezen (EPA) aan comfort en gezond- heid. Gezondheidstoetsen Ook met gezondheidstoetsen kunnen de comfortproble- men in kaart worden gebracht. In de adviezen kunnen naast energiebesparende maatregelen ook maatregelen ter voorkoming van comfortproblemen worden meegeno- men. Op dat moment snijdt het mes aan twee kanten: het comfort in het gebouw verbetert en het energiegebruik wordt lager. Voor een echte verbeterslag in utiliteitsgebouwen is de or- ganisatorische inbedding van de energie- en comfortadvie- zen van wezenlijk belang. Negatief in dit kader is de posi- tie en het wettelijk kader van de arbodiensten. Het is te- genwoordig minder logisch deze in te schakelen dan een aantal jaren geleden. Veel organisaties hebben echter ook KAM (kwaliteit, arbo en milieu)-medewerkers en hoewel die eigen aandachtspunten hanteren, hebben zij ook mo- gelijkheden voor inbedding van energie en gezondheid in de organisatie. Nieuwbouw Om een nieuw gebouw `gezond' en tegelijkertijd energie- zuinig te maken is een integraal ontwerp met de juiste in- Op dit moment is er weer hernieuwde aandacht voor zo- wel het thema energiebesparing als voor gezondheid; sla er de krant maar op na. Naast de aanscherping van de EPC is onder meer de invoering Energy Performance Buil- ding Directive (EPBD) een belangrijke stimulans. De EPBD zal, zeker in combinatie met stijgende energieprij- zen, op termijn een enorme impuls gaan geven aan ener- giebesparing in de bestaande bouw. In het kader van de EPBD zullen veel bestaande gebouwen ge?nspecteerd gaan worden op energiebesparende mogelijkheden. Een ideaal moment om tegelijkertijd ook gebouwen te inspecteren op het gebied van gezondheid en comfort en eventueel zelfs op het gebied van onderhoud en beheer. u t i l i t e i t s b o u w is het halve werk DE AUTEURS Mevr. ir. E. Sonne- mans is senior ad- viseur energie & gezondheid en dhr. ir. E. Bouten is senior adviseur integraal ontwer- pen, bouwfysica & installaties, beiden bij EBM- consult BV. Ontwerprichtlijnen Hoe kunnen energiebesparing en een gezond binnenmi- lieu optimaal samengaan? Enkele richtlijnen: : Maak nuttig gebruik van de natuurlijke omgeving. Ge- bruik de zonnewarmte in de winter, de nachtelijke koelte (nachtventilatie) in de zomer, de natuurlijke luchtstroming voor spuien en ventileren en optimali- seer de daglichttoetreding. : Neem bouwkundige elementen als gebouwschil, ther- mische massa en kleur mee in het klimaatconcept. De gebouwschil bijvoorbeeld fungeert als eerste klimaat- regeling door het gedoseerd (en liefst regelbaar) toe- laten van warmte, koude, lucht, geluid en licht. Het gebruikmaken van de thermische massa is een van de manieren om onbehaaglijk grote temperatuurschom- melingen of een extreme energievraag te voorkomen. Lichte kleuren in het interieur verminderen de behoefte aan (kunst)licht. Minder `hard' bewezen is het effect van planten op het algemeen welbevinden van de ge- bruiker. : Hou rekening met het specifieke gebruik en klimaat- wensen. Dit kan door het opsplitsen van de klimaatin- stallaties per klimaatzone, individuele klimaatregeling per vertrek of werkplek en vraaggestuurde klimatise- ring. Belangrijk is wel dat grote klimaatverschillen in een gebouw worden voorkomen. : Hou rekening met gebruikers en beheerders, bijvoor- beeld door het aanbrengen van begrijpelijke en ge- bruiksvriendelijke installaties. Maak de installaties niet complexer dan nodig. De doos-in-doos-con- structie in de uitbreiding van het gebouw van On- afhankelijk Toneel draagt bij aan een ingenieus maar simpel en energie- zuinig luchtverversings- systeem. Bron:FranzZiegler energie&gezondheid 14 N OV E M B E R 2005 buitenschil. Tussen de binnenzaal en de buitenschil bevin- den zich de verkeersruimten. De omvang van de installatie is eenvoudig en gering, omdat optimaal is gebruikge- maakt van bouwkundige elementen. Verse toevoerlucht wordt ingeblazen in de verkeersruimten en via spleten be- neden in de houten toneelzaal middels het verdringings- principe toegevoerd onder de zittribunes. Daar waar ver- se koele lucht nodig is, staan de spleten open. Op andere plaatsen zet de gebruiker ze eenvoudig dicht. Warme lucht Het toneellicht en de lichaamswarmte van de aanwezigen warmen de toegevoerde verse lucht op. De warme lucht stijgt op en wordt in de nok afgezogen. In de luchtbehan- delingkast wordt de warmte uit de afgezogen lucht terug- gewonnen. Het energiegebruik voor verwarming is daar- door laag. De temperatuur boven in de nok kan oplopen tot ruim 40?C, terwijl de temperatuur op de tribunes door de ingeblazen lucht aangenaam koel is (circa 19?C). In de zomer is dus soms wel aanvullende koeling nodig. In de praktijk zal de koelmachine echter relatief weinig aan hoeven, omdat de temperatuur van de toevoerlucht rela- tief hoog is (circa 19?C), de aanzuigopening van de lucht- behandelingkast op het noorden is geori?nteerd en omdat de optredens meestal in de avond plaatsvinden en de bui- tenlucht dan al redelijk is afgekoeld. Comfort Het voor het Onafhankelijk Toneel gebruikte concept leidde niet alleen tot een goed thermisch, maar ook een gunstig akoestisch comfort. Omdat de toevoerlucht niet rechtstreeks in de toneelzaal wordt ingeblazen maar in de verkeersruimten, voldoet de zaal op eenvoudige wijze aan de zeer strenge geluidseisen. Op eenvoudige, energiezuini- ge en goedkope wijze kan hiermee niet alleen het comfort van de aanwezigen gewaarborgd worden, maar ook aan alle overige eisen en wensen van opdrachtgever en gebrui- ker worden voldaan. Mede dankzij een enthousiast en ge- dreven ontwerpteam leidde een integraal ontwerpproces zo tot een gezond en energiezuinig theatergebouw. ????s teractie tussen omgeving, gebouw, installatie en gebruiker onontbeerlijk. In het kader wordt een aantal ontwerpuit- gangspunten genoemd die bijdragen aan een comfortabel en energiezuinig gebouw. Naast de ontwerpuitgangspun- ten is ook het gekozen ontwerpproces essentieel. Het is belangrijk dat opdrachtgevers, gebruikers, architect en adviseurs zich betrokken voelen bij het ontwerpproces en zich in het eindresultaat herkennen. Dat kan alleen als bijzondere oplossingen een breed draagvlak in het hele team hebben. In een meer traditioneel ontwerpproces blijft ieder ontwerpteamlid binnen de grenzen van zijn ei- gen vakgebied. In een integraal ontwerpproces kijken de leden ook over de grenzen van hun vakgebied en proberen ze gezamenlijk oplossingen te vinden voor ontwerppro- blemen. Een van de mogelijke hulpmiddelen daarbij is de ontwerpmethodiek IEA taak 23 (zie kader). In Nederland is inmiddels een aantal duurzame utiliteits- gebouwen gerealiseerd met aandacht voor zowel energie- zuinigheid als gezondheid, zoals het Waterschapshuis Wa- terschap Vallei en Eem te Leusden, het XX-gebouw in Delft, de Thermostaete-DWA in Bodegraven en het Rijn- landshuis-Hoogheemraadschap te Leiden. Uit onderzoek blijkt dat deze gebouwen wat betreft de kwaliteit van het binnenmilieu net zo goed als of beter scoren dan het ge- middelde Nederlandse kantoor (zie o.a. Duurzaam Bou- wen, maart 2003 en de `Handreiking voor innovatieve en duurzame gebouw- en installatie-systemen' van SBR). Toneelzaal Een ander voorbeeld van een gebouw waar energiebespa- ring en een gezond binnenmilieu gecombineerd wordt is de uitbreiding van het Onafhankelijk Toneel in Rotter- dam. De gebruiker, het Onafhankelijk Toneel, wilde graag een comfortabele maar volledig lege toneelzaal, dus zon- der installaties en met volledig flexibel te plaatsen tribunes en podia. Verder wilde hij de installaties zelf kunnen be- dienen en gebruiken. De architect (Franz_Ziegler bureau voor architectuur en stedenbouw) wilde juist de toneel- zaal etaleren, door de contouren van de zaal in de glazen foyer door te zetten. Het resultaat is een toneelzaal die bestaat uit een volledig houten binnenzaal die als volume volledig los staat van de Integraal ontwerpen Het realiseren van gezonde en energiezuinige gebouwen vereist onder meer aandacht in het ontwerpproces. Een van de mogelijke hulpmiddelen bij integraal ontwerpen is de ontwerpmethodiek IEA taak 23. Deze is ontwikkeld in een grootschalig internationaal onderzoek in opdracht van het International Energy Agency (IEA). Met deze me- thodiek is inmiddels al een aantal projecten ontwikkeld, zoals de Deutche Post te Bonn (Duitsland), Bentall Crest- wood 8 Building in Richmond (Canada), Community Centre in Kolding (Denemarken) en Schiecentrale fase 4a in Rotterdam. Info: www.iea-shc.org/task23. De score van de uitbreiding van het Onafhankelijk Toneel, volgens de ontwerpmethodiek uit IEA taak 23.