18 N OV E M B E R 2005 der te gaan dan gewone warmteterugwinning'. Recente- lijk zijn bijvoorbeeld diverse nieuwe ge?ntegreerde syste- men gepresenteerd voor lokale verwarming in combinatie met klimaatbeheersing en warmteterugwinning (wtw). Op ventilatiegebied was `gewone' gebalanceerde ventilatie met wtw al een hele stap vooruit wat betreft energiezui- nigheid. Peter Op 't Veld, adviseur bij Cauberg-Huygen raadgevende ingenieurs: "Halverwege de jaren '90 werd dat systeem nog nauwelijks toegepast, inmiddels is het marktaandeel bij nieuwbouwwoningen zo'n 50%." Maar naast balansventilatie met wtw zijn inmiddels ook andere innovatieve ventilatiesystemen op de markt met een gun- stige prestatie wat betreft zowel energiezuinigheid, com- fort als gezondheid. Bijvoorbeeld vraaggestuurde hybride ventilatiesystemen, die natuurlijke ventilatie (indien mo- gelijk) combineren met mechanische (wanneer nodig), met behulp van zelfregelende toevoerroosters en aanwe- zigheidssensoren. Een warmtepomp kan de warmte uit de afvoerlucht overdragen op bijvoorbeeld tapwater. Mieke Weterings (GGD Rotterdam e.o.) is nauw betrok- ken bij de realisatie van woningbouwprojecten waarbij veel aandacht is voor gezondheid. Ze onderschrijft de constatering dat er op technisch gebied steeds meer moge- lijk is, maar vindt dat er in de uitvoering nog te weinig met die mogelijkheden wordt gedaan. "Neem de balansventi- latie met wtw. Bijna alle merken hebben nu een versie met een bypass voor de warmtewisselaar. Je kunt die dus 's zo- mers uitschakelen, zodat de binnenkomende lucht niet wordt voorverwarmd, wat veel prettiger is. Prachtig, maar die installaties worden nog lang niet genoeg ge- plaatst. Dan schiet het dus niet op." Kansrijke concepten Precies dat ? het stimuleren van daadwerkelijke toepas- sing ? was een van de redenen voor het ministerie van De aandacht voor energiebesparing was in de woning- bouw de laatste jaren wat weggezakt. Maar dankzij de stijgende energieprijzen en de aanscherping van de EPC voor de woningbouw van 1,0 naar 0,8, is het thema op- eens weer hot. In het verleden bleken energiebesparende maatregelen niet altijd de gezondheid te dienen. Met de huidige maatschappelijke aandacht voor gezondheid gaan de thema's energie en gezondheid bij productontwikkeling tegenwoordig dus bij voorkeur gelijk op. Gebeurt dat ook? Wat zijn de trends? Verder dan gewone wtw Volgens Piet Heijnen, bij SenterNovem betrokken bij de uitvoering van het programma Kompas, is het toegeno- men bewustzijn rond het gezondheidsaspect zeker een sti- mulans bij productontwikkeling. "De industrie grijpt de kans aan om te laten zien dat gezondheid, thermisch com- fort en energiebesparing goed hand-in-hand kunnen gaan." Heijnen noemt onder meer de trend om bij kli- maatbeheersing, ventilatie en verwarming `een stapje ver- Anne Marij Postel I n s t a l l a t i e t r e n d s i n d e w o n i n g b o u w Energiebesparing en gezondheid: twee issues die erg in de belangstelling staan. Ook in de woningbouw. Marktpartijen ruiken kansen. Wat gebeurt er aan moois op dit gebied en wat zijn de voetangels en klemmen? Deskundigen uit het veld spreken zich uit. energieengezondheid Hand in hand Afbeelding van de ClimaRad in geo- pende toestand en gemonteerd aan een gevel. Dit sys- teem maakt deel uit van een nieuw de- monstratie-project (zie kader). Bron:ClimaRad N OV E M B E R 2005 19 open kunnen of mogen. Op 't Veld: "Bewoners laten zich natuurlijk wat dat betreft nooit door een fabrikant de wet voorschrijven. Als er op zo grote schaal behoefte is om ra- men te openen, is daarvoor vast een gegronde reden. In- VROM en SenterNovem om te vragen om een inventari- satie van kansrijke innovatieve ventilatieconcepten. Peter Op 't Veld (betrokken bij dit project): "Het is goed om meer keus te hebben; VROM wilde weten wat er nog meer op de markt was naast `gewone' balansventilatie met wtw." Ook hier waren naast energieprestatie ook gezond- heid, binnenmilieu en comfort aandachtspunten. Uit de inventarisatie kwam een aantal concepten naar vo- ren die worden toegepast in een demonstratieproject (zie kader). Opvallend aan deze concepten is vooral de toe- passing van CO2-sensoren en vraaggestuurde regeling. Aan het project wordt enthousiast deelgenomen door zo- wel producenten als projectontwikkelaars. De concepten worden op vrij grote schaal in de praktijk getoetst en ge- monitord op technische prestatie en onderhoudsgevoelig- heid. Maar ook zijn de initiatiefnemers benieuwd naar er- varingen van de gebruikers. Bewonersgedrag vormt (naast de uitvoering tijdens de bouw en onderhoudsgevoeligheid) de achilleshiel bij veel installaties, zowel wat betreft energiezuinigheid als ge- zondheid. Met de technologische doorontwikkeling van producten neemt ook de kwetsbaarheid van de systemen vaak op een aantal vlakken toe. Dat maakt de invloed van de menselijke factor (de installateur, beheerder en gebrui- ker) potentieel nog groter. Zowel Weterings als Op 't Veld verzuchten dat de tijd ge- lukkig voorbij is dat nieuwbouwwoningen worden opge- leverd met gebalanceerde ventilatie, met ramen die niet Passiefhuizen: concept van de toekomst? Hier wellicht het bekendste passiefhuis in Nederland, de zonnewoning in Dalem naar ontwerp van Franke architecten. De opdrachtgevers werden onder meer genomineerd voor De Gouden Piramide, de rijksprijs voor inspirerend opdrachtgeverschap. Zie voor meer informatie over het passiefhuis-concept de Belgische website www.passiefhuisplatform.be. SenterNovem/H.Pattist Demonstratieproject Binnenkort start het Clusterproject Demonstratie Innovatieve Ventilatiesyste- men voor de Woningbouw. Hierin worden innovatieve ventilatiesystemen ge- demonstreerd in vier projecten met in totaal circa 500 woningen, in samen- werking met de Projectgroep Duurzame Energie Projectontwikkeling Woning- bouw. Het gaat om de volgende installatieconcepten. ? vraaggestuurde hybride ventilatie Vent-O-Hybrid met CO2-sturing, zoals ontwikkeld in EC RESHYVENT (firma's Alusta en Bergschenhoek e.a.); ? lokale vraaggestuurde gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning en CO2-sturing (ClimaRad); ? lokale vraaggestuurde mechanische toevoer op basis van CO2-sturing (In- nosource); ? geoptimaliseerde centrale gebalanceerde ventilatie met warmteterugwin- ning gecombineerd met zonering en vraagsturing in twee varianten, op ba- sis van CO2 en op basis van voorprogrammering (Brink Climate Systems). Er zal een uitgebreide monitoring plaatsvinden van de prestaties van de syste- men wat betreft energiegebruik, ventilatie- en binnenmilieukwaliteit en bewo- nerservaringen. Het project wordt financieel ondersteund via de EOS-regeling van SenterNovem. Info: Peter Op `t Veld, Cauberg Huijgen raadgevende ingenieurs, tel. 043-3467842. energieengezondheid 20 N OV E M B E R 2005 met koelcapaciteit zullen daardoor meer worden gewaar- deerd, wat een extra impuls betekent voor de toepassing van warmtepompsystemen. Koude opslaan (en afstaan wanneer nodig) vereist immers precies dezelfde techniek als opslag en afstaan van warmte. Piet Heijnen: "In lan- den als Japan en de Verenigde Staten worden warmte- pompen tot nog toe op veel grotere schaal toegepast dan bij ons. Dat gaat vast veranderen nu er meer aandacht komt voor het feit dat je met die systemen ook heel goed in je koelbehoefte kunt voorzien." Overigens is een lage zomertemperatuur voor een belang- rijk deel ook te bereiken door het nemen van bouwkundi- ge maatregelen als zonwering, overstekken, gebruikma- ken van de gebouwmassa en dergelijke. Mieke Weterings constateert dat dergelijke `passieve maatregelen' veel te weinig worden gehonoreerd in deze nieuwe EPC-bereke- ning. "Het is jammer dat installatietechnische oplossingen zo veel meer worden gewaardeerd dan simpele bouwkun- dige voorzieningen." Integraal Piet Heijnen voorziet als gevolg van de aanscherping van de EPC echter ook een toenemende aandacht voor het Passiefhuis-concept. Daarbij gaan slimme installatietech- niek en energiebesparende bouwkundige voorzieningen hand-in-hand. In landen als Duitsland en Zweden wordt het concept veel meer toegepast. "Dat komt vast ook om- dat we in Nederland nogal gebakken zitten aan baksteen- bouw, terwijl houtskeletbouw en nul-energieconcepten veel beter samengaan." Bij een passiefhuis (waarbij de energievraag zo dicht mo- gelijk tot nul wordt teruggebracht) draait het vooral om een optimale schilisolatie. Daarbij spinnen in eerste in- stantie de isolatiematerialenleveranciers en houtskelet- bouwers garen; (verwarmings)installaties zijn immers nauwelijks nodig. Heijnen: "Je stapt dan toch zo veel mo- gelijk af van technologische oplossingen. Hoewel ventila- tie natuurlijk een aandachtspunt blijft. Ik voorzie daarbij overigens wel marktkansen voor nieuwe technologie die een kleine energievraag voor ruimteverwarming combi- neert met tapwaterverwarming." Ook Op 't Veld stelt dat de grootste winst zit in een inte- graal ontwerp. Hij verwijst daarbij naar het mijnwater- project in Heerlen, waarbij de voormalige mijnen zullen worden ingezet bij warmte- en koudeopslag voor nieuwe woningen. "Daarbij wordt op een fundamenteel andere manier gekeken naar energiebesparing, binnenmilieu en comfort. Die woningen worden al bij voorbaat ontwor- pen op toepassing van laagwaardige energie, en 365 da- gen per jaar duurzaam comfort is er het uitgangspunt." Op 't Veld pleit ervoor de relatie tussen energie en ge- zondheid vooral ook op een hoger niveau te benaderen. "We zullen nog veel bewuster iets moeten doen aan de CO2-uitstoot van de gebouwde omgeving." En dat vereist een integrale aanpak op alle fronten. ??????????????? stallaties moeten aansluiten op de wensen van bewoners." Als het aan de bewoners ligt, zijn de nieuwe installaties zo gebruiksvriendelijk mogelijk. Daarnaast is met de stijgende energieprijzen energiezuinigheid natuurlijk zeker een be- langrijke drijfveer voor de consument. Weterings wijst bo- vendien op de gestage ontwikkeling naar steeds hogere woonkwaliteit en toenemend comfort. "Lagetemperatuur- verwarming (LTV) wordt daardoor bijvoorbeeld vast steeds populairder. LTV heeft een luxe-uitstraling; het is begeer- lijk. Dat geldt overigens lang niet voor alle technieken." EPC De aanscherping van de EPC zal niet alleen meer aandacht genereren voor de isolatie van de buitenschil, maar zeker ook voor het verbeteren van de energieprestaties van in- stallaties. Volgens Weterings is er echter sprake van tegengestelde bewegingen. "De regelgeving is niet goed op elkaar afge- stemd. In het Bouwbesluit is bijvoorbeeld vastgelegd dat bepaalde installaties niet te veel geluid mogen maken. Ook vereist een lage EPC energiezuinige ventilatoren. Maar elders wordt een zodanige ventilatiecapaciteit voor- geschreven dat die vrijwel zeker geluidsoverlast en een hoog energieverbruik met zich meebrengt. Een en ander wordt te weinig aan elkaar gekoppeld." Nieuw in de EPC-berekening is de prestatie wat betreft het voork?men van oververhitting in de zomer. Installaties Catch 22 Vooral bij mensen met een laag inkomen komt de forse stijging van de energieprijzen hard aan. Deze categorie bewoont meestal (goedkope) slecht ge?soleerde oudere woningen, is dus steeds meer kwijt aan energielasten, maar heeft (mede daardoor) steeds minder financi?le armslag om investeringen te doen die daarin verandering kunnen brengen. Dat is zeker het geval sinds het wegvallen van de energieprestatieregeling (EPR). Kortom: een klassieke uitzichtloze situatie (Catch 22). De PvdA pleitte daarom onlangs voor het oprichten van een energiebesparingsbank, waar mensen goedkope leningen kunnen krijgen voor isolatie van woningen of aanschaf van energiezuinige huishoudelijke apparaten. Diverse lokale overheden (onder meer in Flevoland en Noord-Brabant) starten inmiddels eigen initiatieven om energiebesparing ook voor bevolkingsgroepen met een laag inkomen beter bereikbaar te maken. Een van de instrumenten daarbij is de TELI-regeling (zie o.a.www. vrom.nl/teli). Bron:SBR Op steeds meer manieren worden bewoners bewust gemaakt van hun woonomstandig- heden, onder meer door testen aan te bie- den. Recente loot aan deze stam is de Toets- lijst Gezond en Veilig Wonen, rond de the- ma's luchtkwaliteit, comfort (temperatuur en tocht), geluid en veiligheid. De uitkomsten laten de bewoner zien waar deze risico's loopt en geeft tips tot verbetering. De test houdt zowel rekening met de kwaliteit van de woning, als met bewonersgedrag. Hier een illustratie bij het onderwerp `tocht'. (Info: www.testgezondenveiligwonen.nl).