De autarkische (zelfvoorzienende) drijvende woning is niet gebonden aan omvangrijke vervuilende energie- en sanitatienetwerken en weerstaat overstromingen. Het is een woonvorm die tot de verbeelding spreekt van de klimaatbewuste Nederlander. Woningcorporatie DeltaWonen bouwde zo’n autarkische drijvende woning: de geWoonboot. Vraag is wat de bouwwereld kan leren van dit voorbeeld. Het antwoord schuilt in de term ‘hybride’. Bij gedeeltelijke of gedeelde autarkie worden de voordelen van zelfvoorzienende systemen benut en blijven de nadelen beperkt. Haalbare combinaties tussen autarkie en drijven zijn bij uitstek ingrediënten voor ‘lichte stedenbouw’: snel te realiseren en aan te passen zonder ingrijpende verstoring van de bestaande situatie.
Autarkisch Drijven 28 Artikel
Er zijn drie mogelijke reacties op de klimaatverandering: ontkennen, af
zwakken of aanpassen. De geWoonboot is een icoon voor de laatste twee.
De modelwoning van DeltaWonen gebruikt een zonneboiler en een warmp
tepomp voor warm water en zonnepanelen voor elektriciteit. Een (bio)
dieselgenerator levert extra warmte en stroom. Vuil water wordt lokaal ge
zuiverd. Dit bespaart op koppelingen met uitgebreide waternetwerken op
de wal. Het concept levert een bescheiden bijdrage aan de vermindering
van de CO2uitstoot en daarmee aan het afzwakken van de opwarming
van de aarde.
De geWoonboot laat ook zien hoe we de inrichting van ons land kunnen
aanpassen aan het veranderende klimaat, met name aan de stijgende zee
spiegel, de grotere (piek)afvoeren van neerslagwater en de variabele rivier
wateraanvoer. De kans op een overstroming blijft erg klein, maar mocht er
toch iets overstromen, dan zal de geWoonboot nauwelijks schade hebben.
Verder zoeken waterbeheerders ruimtev∞rwater′:extraruimteomwateraftevoerenenopteslaan.Ditterbestrijd∈gvandr∞>e,verzi<∈genbodemdal∈g.Der≥lijkevernae≥biedenhoevenandereruimtelijkewensennietteblokkeren.Deruimtekanmeervoudigworden≥bruikt,bijv∞rbeeldd∞rerautarkischewon∈≥ntelatendrijven.ConceptenHetbesefdatwemoetenanticiperenopdeklimaatverander∈gbeg∫d∞rtedr∈≥n∈desamen≤v∈g.V∞rcon∑enten,≥meentenenbedrijvenishetv∞ralsnogechtermoeilijkomde≥∝a≥erdelan≥termijnbelan≥nteverta≤nnaardepraktijkvanal≤dag.Dekunstisomconceptentebedenkendiebijdra≥naandeafzwakk∈gvanenaanpassingaandeprob≤men,maarte≥lijkertijd∞kvoldoenaanconventio≠≤wensen.Endaarsc∞rthetconceptvande≥W∞nb∞tmindergoedop,hoebewonderenswaardigdev∞rbeeldfunctie∞kmagzijn.Dezelfv∞rzie≠ndesystemen≠mennamelijkkostˉew∞nruimte∈beslagenvra≥nomAutarkischDrijvenDeautarkische(zelfv∞rzie≠nde)drijvendewon∈gisniet≥bondenaanomvangrijkevervui≤ndee≠rgie-ensanitatie≠twerkenenweerstaatoverstromin≥n.Hetiseenw∞nvormdie→tdeverbeeld∈gspreektvandeklimaatbewusteNederlander.Won∈gcorporatieΔWo≠nbouwdezo′nautarkischedrijvendewon∈g:de≥W∞nb∞t.Vraagiswatdebouwwereldkan≤renvanditv∞rbeeld.Hetantw∞rdschui<∈determhybride'. Bij gedeeltelijke of gedeelde autarkie worden de voordelen van zelfvoorzienende
systemen benut en blijven de nadelen beperkt. Haalbare combinaties tussen autarkie en
drijven zijn bij uitstek ingredi?nten voor lichtestedenbouw′:s≠lterealiserenenaantepassenzonder∈grijpendevers→r∈gvandebestaandesituatie.Qr∞z:eennieuwenautarkischconceptontstaanvaνitdewenseenverplaatsˉeuniverse≤ruimteophetwaterteontwikke≤nwaar∈≥w∞nd,≥werkten≥recre?erdkanworden(ontwerpArnoSch∪rsenHuibertGroe≠ndijk).ArnOSCH∪rSAutarkischDrijven29Artikelir.TiesRijckenendr.ir.ArjanvanTimmerenTiesRijckenwerktaanconceptenv∞rbouwen∈,op,aanenmetwater,onderanderealsco?rd∈a→rvanhet∫erfact̲aireafstudeeratelierBuild∈g∈WateraandeTUDelft.ArjanvanTimmerenis≥promo∨rdopautonomie en heteronomie' en is verbonden aan
de TU Delft en het bureau 2T architecten.
ten autarkische drijfconcepten conceptueel ijzersterk in elkaar zitten en
concreet comfort en vrijheid bieden willen ze aanslaan. Het is bovendien
essentieel om te zoeken naar versterkende eigenschappen: hoe kan drij
vend funderen bijdragen aan de kracht van autarkie en op welke manieren
kan autarkie de voordelen van drijven ondersteunen of problemen onder
vangen? Dit speelt niet alleen op het technische vlak, maar ook op het
gebied van de stedenbouw, de ruimtelijke ordening en de gerelateerde re
gelgeving en verantwoordelijkheden.
een behoorlijke investering. De kans op een storing is groter dan bij koppe
ling aan centrale netwerken. Bovendien zijn onderhoud en kwaliteitscon
trole lastiger te organiseren. De vermeende vrijheid door de verplaatsbaar
heid is beperkt omdat het ontkoppelen en opnieuw installeren van de
helofytenfilters en het afmeersysteem intensief en tijdrovend is.
Zowel drijvend bouwen als autarkische energie en sanitatiesystemen heb
ben slechts een marginale rol in de bouwpraktijk. Deze twee niches op el
kaar stapelen zou de potenti?le markt nog verder verkleinen. Daarom moe
geWoonboot
Vrijwel alle projecten voor waterwoningen gaan ervan uit dat deze zijn aangesloten op
de gebruikelijke nutsvoorzieningen. De geWoonboot laat zien dat dit niet per se nodig
is. Bouwkundig gezien is het een traditionele woonark, waarvan er al duizenden in de
nederlandse wateren liggen, bestaande uit een betonnen bak met houtskeletbouw.
Het innovatieve zit in de installaties. De geWoonboot genereert zijn eigen elektriciteit
met zonnecellen die ondersteund worden door een dieselgenerator. De restwarmte die
deze oplevert wordt gebruikt voor de vloerverwarming en het voorverwarmen van het
tapwater. De belangrijkste installatie voor de verwarming is echter een warmtepomp
die energie onttrekt aan het water waar de geWoonboot in ligt. In de zomer kunnen de
vloerverwarming′endewarmtepompdie≠nomdewon∈gtekoe≤n.Hetafvalwaterwordt≥zuiverd∈eenhelofytenfi<er,diebestaatuitrietplantendiegroeien∈eendrijvendebakna∗dewon∈g.nazuiver∈gisditwater≥sχktv∞rhuishou∂ijk≥bruik.V∞rdr∈kwateriseenextrazuiver∈gsstapnodig.Verderwordthetre≥nwatervanhetdakop≥van≥nen≥bruiktalshuishoudwater.uiteraardstel≤nde∈stallatiesho≥reeisenaanhet∈vester∈gsbud≥t.Maardeho≥re∈vester∈gkanterugverdiendwordendankzijdeaanzienlijkla≥ree≠rgiekosten.TIESrIjCkEnAutarkischDrijven30ArtikelZelfv∞rzie≠ndee≠rgie-enwatersystemenInelkewon∈gv∗egrondAl≤benodigdezelfv∞rzie≠ndee≠rgie-enwatersystemenGeclusterd∈ontsluit∈g(stei≥r)Enke≤zelfv∞rzie≠ndee≠rgie-enwatersystemenGeclusterd∈ontsluit∈g(stei≥r)Aansluit∈gopv∗e≠twerkenviastei≥rv∗e≠twater1vol≤di≥heteronomie2vol≤di≥∈÷idue≤autarkiedrijvendewon∈g3≥deeldeautarkie4≥deeldeen≥dee<elijkeautarkieVerplaatsbaarEenessentieelaspectvandrijvendeobjectenishet≥≥vendatzeku∩enverplaatsen.Invertica≤richt∈g,methetwaterpeilmee,en∈horizonta≤richt∈g,metdefunctieofde≥bruikasemee.Hetmagdui∂ijkzijndatautarkiediteenstukeenvoudi≥rmaakt.Bijdedrijvenderecreatiewon∈≥nvanMar∈aOolderh∪ske(roermond)endeGoudenHam(bijMaasbommel)∈hetrivieren≥biedkandepeilvariatiemaarliefstviermeterzijn.Lan≥vorstvrijeslan≥nv∞rdekoppel∈gmetri∞l,water,gasene≤ctriciteit,van≥ndezevertica≤verplaatsingop.Bijautarkischesystemen∈dewon∈gzoudendezef≤ξbe≤koppel∈≥nnietnodigzijn.Verplaatsbaarheid∈horizonta≤richt∈gbiedtal≤r≤iv∞r∂en.Zoishetbijv∞rbeeldmo≥lijkeen≥bouw∈eenl∞ds,werfoffabriektebouwenenvervol≥ns∈zijn≥heeltevers≤pennaardeplaatsvanbestemming.Fabrieksmatigbouweniseffici?nterdanbouwen∈eenbouwput;hetvermindertdeoverl∗enkanbovendiendeaanvangvandeexploitatievervroe≥n.Hetom≥keerdeproces,maarmetdezelfdev∞r∂en,≥ldtv∞rdeafdankfase(sl∞pofher≥bruik).Verplaatsbaarheidtijdensde≥bruikasemaakthetbijv∞rbeeldmo≥lijkdatnaburi≥≥meentes??nzorgv∞rzien∈g∂en.Verderzijntij∂ijkestudentenhuisvest∈gofeen≥bouwv∞reenfestivalofeve≠ments≠lterealiseren.Drijvendesolitairewon∈≥nku∩end∞rhun≥r∈≥omvangrelatiefeenvoudigvanp≤kwisse≤n.Dit≥beurtbijv∞rbeeldbijeenoverdrachtvanei≥naarofeenwijzig∈g∈de≥z∈ssamenstell∈g.Degs√tebe≤mmer∈ghierv∞risdere≥l≥v∈g?hetroe̲renvandrijvendewon∈≥noverversχl≤ndeligplaatsenzalmakkelijkgaanalsdezezijnuit≥≥ven∈partici̲eropdracht≥verschapZelfv∞rzie≠ndee≠rgieensanitatiemakenhetverplaatseneenstuk≥makkelijker,omdaternietsaandeversχl≤nde≠twerken≥koppeldofontkoppeldhoeftteworden.Bovendienwordenplaatsendievervandebestaandesystemenlig≥n,zoalsbuitendijkselocaties,∞kbereikbaar.Dezef≤ξbe≤oflichte stedenbouw' (zie kadertekst) is aantrekkelijk, maar
er kleven een aantal hardnekkige praktische bezwaren aan. Zo nemen af
valwaterbehandelingssystemen en zonnepanelen kostbare ruimte in be
slag en vragen ze om een aanzienlijke investering. Deze verdient zich wel
iswaar terug, maar het blijkt dat een consument zijn kapitaal liever besteedt
Volledige heteronomie, volledige autarkie, gedeelde autarkie en gedeeltelijke
autarkie. Een voordeel van gedeelde autarkie is dat de investering, de exploitatie en
het onderhoud niet bij de bewoner liggen. Bij gedeeltelijke autarkie wordt
bijvoorbeeld lokaal elektriciteit opgewekt, maar is er wel een koppeling met het
elektriciteitsnet. Dit bespaart op accu's en kan zelfs inkomsten genereren door
stroom aan het vaste net te leveren.
Bij het drijvend paviljoen van de TU Delft en World Art Delft
ondersteunen autarkie en drijftechnologie elkaar. Door de autonome
systemen ligt het niet vast aan netwerken, en de systemen
functioneren beter door de vrij te kiezen ligging op elk moment
(ontwerp Ties Rijcken en Marius Grootveld).
TIESrIjCkEn
TIESrIjCkEn
Autarkisch Drijven 31 Artikel
aan meer ruimte dan aan een investering in de energie of watervoorzie
ning. nog kritischer is de controle op de kwaliteit (de hygi?ne) en de sto
ringsgevoeligheid van de systemen. Deze problemen nemen af naarmate
objecten groter worden. Een drijvende bibliotheek of gevangenis bijvoor
beeld, kan de investeringen in autarkische systemen makkelijker opbren
gen dan een kleiner object. Ook kan een groot gebouw, grotere systemen
implementeren met minder kans op storingen. Een technische dienst staat
paraat om defecten te verhelpen en de kwaliteit te controleren. Ook al
wordt de reikwijdte van grote drijvende gebouwen beperkt door sluisbreed
tes en brughoogtes; er zijn wel degelijk locaties beschikbaar voor de bouw
en het afmeren, denk bijvoorbeeld aan oude havens en aan steden aan de
grote rivieren.
Systeemgrootte
Als we zelfvoorzienende concepten in woningen willen implementeren is
het eveneens gunstig om het totale systeem groter te maken. Drijvende
woningen kunnen op twee manieren energie en sanitatiesystemen delen.
Ten eerste met een drijvend appartementencomplex. net als bij andere
grote gebouwen zijn de investeringen op te brengen door een ontwikkelaar
of corporatie en is de controle beter uit te voeren. Maar ook conventionele
drijvende woningen (vooral w∞narken′),metstandaardaansluit∈≥n,ku∩enautarkischesystemen∂en.OntwerpbureauAldusbouw∈novatieonderzoektopditmomentsamenmetdeTuDelft∈opdrachtvandeSt∪rgroepExperimente≤Volkshuisvest∈g(SEV)dehaalbaarheidvaneencentraaldrijvendobjectdatv∞rziet∈dee≠rgieenwaterbehoeftevaneenclustersolitairedrijvendewon∈≥n.Ditobjectbiedtte≥lijkertijdontsluit∈gen≥meenschappelijkeruimte.Eenorganisatie,bijv∞rbeeld≥lieerdaanhetwater≤id∈gbedrijfofdee≠rgie≤verancier,exploiteertdezeDezedrijvendewon∈≥nlig≥n∈AmsterdamZuid.Dewon∈≥nzijnviastei≥rsverbondenmetderio≤r∈g,hete≤ktriciteits≠tendewater≤id∈g.Als∈destei≥rsau→nomesystemenwarenverwerkt,warendezelfdewon∈≥n→chautarkisch.TIESrIjCkEnLichtestedenbouwDelichtestedenbouwzoals∞rspronkelijkbedoeldhoudtmetname∈daterf≤ξbe≤r≥bouwddientteworden,zonderzwareaa<we≥n,centra≤νtsv∞rzien∈≥n,kabelsen≤id∈≥n.Daarbijz≤̲ndehuizenqua≥wichtenbouws∞rtlichtermoetenwordenendienter≥bouwdtewordenzonderdegangˉe→t∈deeeuwigheidachterblijvendefunder∈≥n.V∞rdelichtebouwvormenophetlandmoethetbouwrij±akenvanhetbouwterre∈→teenminiμmbeperktblijven.Defunder∈gislicht,erwordt≥enzandpakket≥s→rtenerwordtminimaalverhard.Deverhard∈gkanbestaanuiteensemiverhardkl∈kerpadv∞reenmobile home' of een gewichtsver
delende lichte plaat voor een houtskelet woning . Op het water of in
zogeheten wetlands′volstaandrijvers,eenbe→∩enbakofeventueelhoutenpa≤n.De≥wo∩enruimted∞rminderverhard∈g,wordtbeνtv∞rdeprivate' kavels of voor een collectief beheerde
groene ruimte. Daarnaast zorgt minder verharding tevens voor een
kleinere verstoring van de waterhuishouding, waardoor het compen
satieoppervlak aan open water kleiner kan zijn.
Een belangrijk gevolg van lichte stedenbouw is dat het ruimtebeslag
per woning flink groter is dan nu gangbaar. In plaats van 35 woningen
per hectare zullen er per hectare slechts 20 tot 30 woningen kunnen
komen. Vandaar ook dat lichte stedenbouw toegepast dient te wor
den bij de gratie van compacte steden, op die plekken die het anders′v∗≤g≥nvangroen' en blauw′vra≥nzoalsbijv∞rbeelddeminderkritische∂envandeEcologischeH∞fdStruct∪r.Afkoppel∈gvan(centra≤)∈∗ruct∪rishierbijhetuitgangspunt.AutarkischDrijven32Artikeldrijvendevoorzieningeneenheid'. Bewoners betalen maandelijks een re
kening. Omdat hun drijvende woning standaard′isuit≥voerd,zalheteenvoudi≥rzijnomdewon∈gteverkopenaaniemandmeteenwaterkavelelders∈hetland.Ditisoveri≥ns≥enu⊤ie.B∈≠nhethuidi≥bestandvanon≥∨r10.000solitairedrijvendewon∈≥n(juridisch≥zienwoonboten') worden er jaarlijks 200 tot 300 vervangen door een nieuwe of
gebruikte. niet alleen de woningen zijn in de loop der tijd uitwisselbaar, ook
de voorzieningeneenheid zelf is dat. Door de scheiding van functies en het
introduceren van een innovatief en beheerst tussenniveau ondersteunt dit
lichtestedenbouw′.Ori?nterenIntegratievandrijvendefunder∈≥nmetautarkischesystemenisnietzondermeermetdehuidi≥besχkˉetechnologieterealiseren.Alsdecomb∈atieopstedenbouwkundigniveauderuimtekrij>,va<erv∞rbouwtechnologen∨lte∈noveren.Ookhier≥ldtweerdatdrijvenautarkiekanondersteu≠nenandersom.Zokaneendrijvendobjectzichoptimaalori?nterenopdezonofdew∈d.DeTuDelftwilsamenmetsticht∈gWorldArtDelfteendrijvendeducatiepaviljoenbouwen∈denabijheidvandeuniversiteit,ophetlandgoedvandesticht∈g.Hetpaviljoendrijftvrij∈eenvijverenisopelkep≤ktefixeren.Ditkanal≤end∞rdathetpaviljoenau→n∞mfunctio≠ertennietv∗zitaan≠twerken.Hetisvrijteroterenenteverplaatsenenmaakthetmo≥lijkomeengunsti≥ligg∈gv∞rventilatiemetbehp̲vanw∈dtekiezen,eenoptima≤ligg∈gv∞rdezo∩epa≠≤nteverkrij≥nofsimpelweg∈deschaduwtegaanlig≥n.Ookzuivertechnischwordenzelfv∞rzie≠ndefuncties≥?ntegreerdmetdrijftechnologie.Indehoekenvanhetdrijflichaamzijnopsla>anks≥?ntegreerddiere≥nwateropvan≥nend∞rmid∂vaneenpompje∞kv∞rscheefstandscorrectiezor≥n.D∞rdedirectenabijheidvanhetwaterlig≥nandere∈novatiesv∞rdehand.Alsje→chophetwaterli>,waaromzoujedr∈kwaterdannietdirectuithetoppervlaktewaterha≤nenjevuilwaterer(voldoende≥re∈igd)oplozen?Verderkaneenwarmtepompwarmteaanhetwateronrekken.Indezomerkoe<hetwaterhet≥bouw,bijv∞rbeeldd∞rkoudwaterd∞rdevloerverwarmingtepompen.Ofmetlucht,af≥koeld∈lan≥slan≥noverdebodemvanhetwater.TotslotDe≥W∞nb∞theefteen∫eressanteenre≤vantediscussieoverautarkieendrijvendbouwenaan≥zwen≥ld.Ookalkentvol≤di≥∈÷idue≤drijvendeautarkiezozijnbezwaren,erz≤̲na<ijdromanticizijndiezichaan≥trokkenvoe≤n→thetideevanvrijheidenonafhankelijkheid.Inhetkielzogvande≥W∞nb∞tvol>bijv∞rbeeldheteve≠ensdrijvendeenvol≤digautarkischeconceptQrooz'. Echter, niet alleen op individueel ni
veau en totaal autarkisch zijn vrijheid en onafhankelijkheid te vinden. Ge
deeld en gedeeltelijk verrijken nieuwe drijvende en zelfvoorzienende tech
nologie?n het stedenbouwkundig en bouwtechnologisch instrumentarium
van de samenleving. De differentiatie maakt ons weerbaarder voor wijzi
gende omstandigheden, zoals de klimaatverandering. Bovendien worden
we minder afhankelijk van eenzijdige leveranciers van gas of olie. De kunst is
om drijvend bouwen en zelf
voorzienende technologie?n niet
als iconische totaalconcepten in
te zetten, maar slim ge?ntegreerd
met de bestaande systemen.
Van de auteurs
Ligplaats Amsterdam, M. kloos,
Y. de korte, T. rijcken e.a., ArCAM/
Architectura & natura Press 2007;
Autonomie en heteronomie,
A. van Timmeren, Eburon 2006.
relevante websites
www.gewoonboot.nl;
www.waddromen.nl/drijvend_atelier.php;
www.qrooz.nl.
Een cruise schip drijft en heeft ge?nvesteerd in autarkische systemen. Autarkie wordt vaak vereenzelvigd met CO2-neutraal, maar kan evenzogoed vervuilend zijn.
TIESrIjCkEn
Reacties