geen zonnepanelen maar goede isolatie28 nr 4 2014 geen zonnepanelen maar goede isolatie Renoveren A+ is onderdeel van het energiebesparingsprogramma Brabant Bespaart, dat de provincie Noord-Brabant in 2008 samen met energiebedrijf Essent heeft opgezet. Adriaan van der Maarel, manager publiekszaken bij Essent, geeft toe dat niet alle resultaten zijn wat de deelnemende partijen ervan hadden gehoopt. Dat heeft onder meer te maken met menselijk gedrag. "De werkelijkheid is weerbarstig. Gedrag laat zich moeilijk voorspellen. Daarom moet er goed worden gekeken naar individuele omstandigheden." Hij doet zijn verhaal tijdens een bestuurdersbijeenkomst over de eindrapportage van het project, begin juli in Breda. In zijn uitleg noemt hij het belangrijkste doel bij aanvang: het geven van een impuls aan de verduurzaming van het woningbestand in Noord-Brabant. "Dat is een grote ambitie. Het is belangrijk om af te wegen welke keuzen je daarvoor moet maken. Die afweging was dan ook een belangrijk aspect van het project", licht hij toe. Daarnaast geeft Renoveren A+ invulling aan landelijk beleid voor ener- De resultaten van het Brabantse project Renove- ren A+ zijn niet zo goed als vooraf werd voorspeld. In de praktijk is slechts 70% van de theoretisch mogelijke energiebesparing gereali- seerd, blijkt uit de eindrap- portage. Dat betekent niet dat het project is mislukt. De resultaten tonen namelijk aan dat renovatie naar een A+-label een optie is voor allerlei jaartypen en bouw- stijlen. tekst joop van vlerken Galerijwoningen na oplevering, Bleyslaan Eindhoven, corpora- tie Trudo geen zonnepanelen maar goede isolatie nr 4 2014 29 giebesparing en woonlastenbeheersing. Ook moet het dienen als voor- beeld voor woningcorporaties. Om de doelen te halen en aan te tonen, zijn in 2011 twee trajecten opgestart. Het ene betreft het ontwikkelen van een adviestool voor woningverhuurders, Renoveren A+ genaamd. Voor het andere traject zijn samen met vier Brabantse woningcorpora- ties projecten opgestart om woningen van verschillende jaartypen en bouwstijlen daadwerkelijk te renoveren naar het A+-label. Inmiddels zijn deze woningen opgeleverd en zijn de meetresultaten van de tool en de renovaties opgenomen in de eindrapportage Renoveren A+. SLIMME METERS Het verduurzamen en isoleren van de bestaande woningvoorraad levert Nederland een grote emissiereductie op. In 2008 werd om die reden al een landelijk convenant gesloten om 2,4 miljoen huurwoningen voor 2020 minimaal naar label B te brengen. Het project Renoveren A+ speelt in op de mogelijkheid om, op het moment dat woningen toch worden aangepakt, een nog grotere labelsprong te maken. In samen- werking met de corporaties BrabantWonen, Trudo, WoCom en Zayaz zijn pilotprojecten geselecteerd die in plaats van naar label B, naar label A+ zijn gerenoveerd. Ze zijn gekozen op basis van criteria als bouwjaar, type woning en huidig energielabel. De corporaties kregen 65% van de meerinvestering van label B naar A+ vergoed vanuit het projectbudget. Alle corporaties geven in de eindrapportage aan dat die vergoeding een voorwaarde is geweest voor het realiseren van de extra labelstappen. Om te kunnen meten wat de opbrengsten van de extra maatregelen waren, zijn slimme meters geplaatst in de gerenoveerde woningen en in de referentiewoningen. Voor plaatsing en het mogen uitlezen van de meters, moesten strenge privacyregels worden gevolgd. Elke bewoner moest afzonderlijk een machtiging verstrekken. Om die reden was plaatsing van slimme meters niet altijd eenvoudig, vertelt Van der Maarel. "Toestemming van bewoners vereist veel overleg. Het is dan ook niet gelukt in elk van vier renovatieprojecten meters te plaatsen. In de woningen van Zayaz hebben bewoners bijvoorbeeld handmatig de meterstanden bijgehouden." ADVIESTOOL Naast de renovatieprojecten is in april 2012 de adviestool Renoveren A+ gepresenteerd, een gezamenlijk initiatief van provincie Noord- Brabant en de bedrijven Cauberg-Huygen en Saint-Gobain. Paul Masse- link, beleidsadviseur Energie bij provincie Noord-Brabant, legt uit dat de tool aanleiding is geweest voor het hele Renoveren A+-project. "De ontwikkelaars zeiden tegen mij: `We hebben de tool ontwikkeld; waarom kijken we dan niet ook of hij werkt?' Toen zijn we op zoek gegaan naar corporaties die mee wilden werken, renovatieprojecten naar label B in de planning hadden en een extra stap wilden maken." De tool moet een bijdrage leveren aan het geven van relevante informa- tie over besparende maatregelen en inzicht geven in de mogelijkheden voor energetische renovatie. De betrokken partijen hopen bovendien dat hij ook het draagvlak voor een dergelijke aanpak onder andere corporaties vergroot. De adviestool is ge?ntegreerd in de website van kennisnetwerk Renda. Technische energieconcepten uit de uitgave Toolkit Bestaande Bouw1 vormen de basis voor de internetapplicatie. Sinds april 2012 trok de Renoveren A+-tool iets meer dan 5000 bezoekers. In de eindrappor- tage is te lezen dat het aantal sessies zich stabiliseert op ongeveer 75 per maand en daarmee achterblijft bij de verwachtingen. Maar Masse- link stelt dat de tool vooral is bedoeld om te laten zien wat allemaal mogelijk is. "Veel corporaties denken dat dergelijke energetische reno- RENOVEREN A+ In Renoveren A+ upgraden de Brabantse woning- corporaties BrabantWonen, Trudo, WoCom en Zayaz samen met het bedrijfsleven woningen naar energielabel A+. Het project maakt deel uit van energiebesparingsprogramma Brabant Bespaart, in 2008 opgezet door provincie Noord-Brabant en energiebedrijf Essent. Dakrenovatie, Arnhemstraat 's-Hertogenbosch, corporatie Zayaz 1 Toolkit Bestaande Bouw, Uitgeverij ?neas, Boxtel 2008. geen zonnepanelen maar goede isolatie30 nr 4 2014 vaties complex zijn en wijzen al snel naar het kostenaspect. Met Reno- veren A+ hebben we geprobeerd duidelijk te maken dat de complexiteit en de kosten meevallen." In de adviestool zijn de meest voorkomende woningen van de Neder- landse sociale woningbouw opgenomen, die overeenkomen met 80% van de voorraad. Oorspronkelijk was het de bedoeling om ook de mogelijkheden tot financiering in de adviestool te integreren. Dat is uiteindelijk niet gebeurd, waardoor constructies als ESCo's buiten beschouwing zijn gelaten. Wel is met financi?le parameters inzichtelijk gemaakt in welke mate een verrekening met de huurder kan plaatsvin- den, voor en na mutatie. Masselink erkent dat niet alle deelnemende corporaties de adviezen uit de tool hebben opgevolgd. "Ze hebben ook technieken gebruikt die niet in de tool zijn opgenomen. Dat is ook hele- maal niet erg." De tekortkomingen van de tool schuilen volgens hem vooral in het actualiseren. "Er worden zo veel nieuwe technieken ontwikkeld, dat kun je helaas niet allemaal bijhouden." DE MEETRESULTATEN De gerenoveerde woningen laten een duidelijke energiebesparing zien, met name in het gasverbruik. Voor het renovatieproject van Brabant- Wonen gaat het om een besparing in het gasverbruik van 44,7% ten opzichte van de referentiewoning. Dat is vooral te danken aan isole- rende maatregelen. Opvallend is dat het elektriciteitsverbruik in deze woningen is toegenomen. Dit is te wijten aan plaatsing van een ventila- tiewarmtepomp. De gerealiseerde energiebesparing is dan ook lager dan verwacht. Desondanks bespaart de gemiddelde bewoner van deze projectwoningen ongeveer 29 per maand (fig. 1). Uit de meetresultaten van de vier projecten blijkt dat er een grote sprei- ding is in het energieverbruik tussen de woningen onderling. Gebrui- kersgedrag heeft een aanzienlijke invloed op het daadwerkelijke ener- gieverbruik. Dit samen betekent bijvoorbeeld dat een deel van de bewoners meer gaat betalen. Uit de resultaten blijkt verder dat slechts circa 70% van de potenti?le besparing wordt gerealiseerd, en niet 100%. De zachte winter van 2013-2014 is hier een mogelijke oorzaak van. Ook in de investering van de renovaties naar A+ zitten grote verschillen: de spreiding ligt tussen de 10.000 en 20.000 per woning. Dit heeft te maken met gebouwspecifieke eigenschappen, waarbij onder meer woningtype en bouwjaar een rol spelen. LABELGEDOE De kosten voor renovaties naar A+ zijn relatief hoog. Tijdens de bestuurdersbijeenkomst in Breda gaven verschillende corporaties aan dat bij de stap van label A naar A+ de kosten meer toenemen dan het verschil tussen lagere energielabelstappen. Met de huidige set maatre- gelen is het daarom de vraag of het niet slimmer is om bijvoorbeeld naar A te renoveren in plaats van A+. Het energielabel en daarmee ook de Renoveren A+-tool, geven vooral punten voor installaties en in mindere mate voor isolatie. Masselink zet dan ook vraagtekens bij het energielabel als instrument. "Ik denk dat het tijd wordt dat we dat label- gedoe aan de kant schuiven. Het is veel beter om gebouwen te beoor- delen op het feitelijke verbruik, bijvoorbeeld in W/m2 . Je ziet dat het energielabel vooral punten toekent aan installaties en apparatuur zoals zonnepanelen, terwijl met goede isolatie en andere bouwkundige maat- regelen veel meer besparing is te realiseren. Energiebesparing zou veel meer moeten gaan om de beperking van de warmtevraag en het voor- komen van gebruik." EN NU VERDER Monitoring van de renovatieprojecten heeft de corporaties inzicht gege- ven in het upgraden van de woningvoorraad naar een hoger energiela- bel. Het is echter niet zo dat de deelnemende corporaties nu bij al hun renovatieprojecten gaan voor A+, meldt de eindrapportage. Dat is zonde, vindt Masselink. "Je moet naar de toekomst kijken. Je ziet nu dat de laagste inkomensgroepen vaak in de slechtst ge?soleerde huizen zitten. Dat is volgens mij geen sociaal huurbeleid. Je zadelt die mensen op met een torenhoge energierekening die ze straks niet meer kunnen betalen." Het streven van alle corporaties is wel een hoger energielabel. Maar WoCom geeft aan voorlopig geen financi?le middelen te hebben voor A+-renovaties en Trudo ziet de investering van label B naar A+ niet als een renderende investering. Zayaz start wel met een aantal nieuwe pilots. Deze gaan verder dan Renoveren A+, namelijk naar nul-op-de- meter. En ook BrabantWonen heeft projecten opgestart om de woon- lasten voor de huurders te verlagen. Voor alle deelnemende corporaties is duidelijk dat een kostprijsverlaging essentieel is om de doelstellingen op het gebied van energiebesparing voor bestaande woningbouw te realiseren. Masselink wijt het vooral aan de omstandigheden dat het project Renoveren A+ niet op alle vlakken is geslaagd. "Als de afgelo- pen winter strenger was geweest, waren de besparingen hoger. Daar- naast heeft de crisis een grote rol gespeeld. In de afgelopen vijf jaar is de wereld behoorlijk veranderd en zijn de budgetten van corporaties flink geslonken. Ik zou het project geen overweldigend succes noemen, maar het is ook geen waardeloos verhaal. We hebben aangetoond dat het mogelijk is om corporatiewoningen van verschillende bouwjaren en typen naar een A+-label te renoveren. Dat is een goede start." WoCom BrabantWonen Trudo Zayaz Potentiele besparing 63 62 34 34 Gerealiseerde besparing 51 29 22 19 Huurverhoging 44 0 14 24 Netto woonlastenbesparing 7 29 8 - 5 Figuur 1. Opbrengsten voor de huurders Rijwoningen na oplevering, Budel-Schoot, corporatie WoCom