1 Manifest Renovatie 2020 23-05-2013 Dit is het dynamische Manifest Renovatie 2020, opgesteld naar aanleiding van het symposium `Onderwijs, de basis voor toekomstgerichte renovatie', 22 mei 2013. Manifest v0.1 ? de achtergrond We kunnen vaststellen dat er gedurende ruim 25 jaar nauwelijks aandacht is geweest voor bestaand vastgoed. De kennis over hoe om te gaan met bestaand vastgoed is verloren gegaan; de oude kennis leeft nog voort in een groep praktiserende ervaringsdeskundigen, maar is niet meer gesystematiseerd voorradig. Tevens is de betekenis van vastgoed door de jaren heen in een ander daglicht komen te staan. Visies worden nog volop gevormd en zijn in beweging. Te denken valt aan: Gebruiksprocessen komen centraal te staan (wonen als dienst, de bewoners en de omgeving); Adaptief vermogen wordt een belangrijke eigenschap die verder gespecificeerd dient te worden; Specifieke functies staan ter discussie, gebouwen die bewegen tussen wonen en werken; Bestaand vastgoed is in de circulaire economie een enorm voorraadvat (langetermijnopslag) van bouwmaterialen; De verdienmodellen en rollen in de bouw en aanverwante gebieden verschuiven. 2 Het gegeven dat een groot deel van het bouwen zich in de toekomst op het bestaande vastgoed zal concentreren en we tegelijkertijd vaststellen dat het met de kennis over en het ontwikkelen op basis van bestaand vastgoed slecht gesteld is, laat zien dat er een nieuwe koers nodig is. Het idee dat alles wat onder `de bouw' kan worden geschaard ongeveer hetzelfde is, moet eindelijk eens definitief verlaten worden. De bestaande (woning)voorraad en de aanpak ervan is beslist niet hetzelfde als nieuwbouw en ook niet gelijk aan het dagelijks beheer. De kwaliteitsaanpassing van de bestaande voorraad is een volstrekt andere opgave. Dat roept een nieuwe kennisbehoefte op. De aandacht vanuit het onderwijs reflecteerde veelal de maatschappelijke actualiteit of werd daardoor ingekleurd. Dit was eerder volgend dan trendsettend. Nu ligt dat iets anders. De maatschappij heeft op dit moment vooral behoefte aan nieuwe en verfrissende visies op verandering in het denken en doen rondom de bestaande voorraad. Onderwijs en de praktijk moeten deze kennisbehoefte s?men vullen. Dus samen leren kijken naar de opgave en met specialisten daar de gewenste invulling aan geven. De praktijk in negen stellingen De benodigde veranderingen beslaan een breed veld. Ze gaan in op de veranderende rollen, de manier waarop de vraag ontstaat en op welke wijze die uitgewerkt kan worden. Uitgangspunt is om op een nieuwe manier het bestaande te benutten. Dit vraag om vernieuwingen vanuit de kennis die er is. In negen stellingen worden de noodzakelijke accenten van renovatie benoemd. Succesvol renoveren en onderhouden begint met: 1. Van product naar concept naar dienst (de dienst wordt belangrijker dan het product) 2. Andersom denken; mensen die in huizen wonen (denken als de gebruiker) 3. De context van de bestaande stad, de woning en de bewoners bepalen de oplossingen: luisteren naar de bewoners 4. Het huis als priv? warenhuis, een continu spel van vraag en aanbod 5. De keten valt uiteen: oude schakels weg, nieuwe erin 6. Niet de bouw naar de knoppen, maar bewoners aan de knoppen! 7. Beschouwingen over duurzaamheid krijgen pas betekenis als ze geplaatst worden binnen de cyclische processen, die kenmerkend zijn voor het gebruik van gebouwen 8. We moeten ons voortdurend een beeld vormen van de grondstoffenstroom tijdens de bouw en exploitatie van gebouwen en bij de aanpassing van gebouwen hierop inspelen. (Dat betekent dat bouwen en verbouwen niet alleen een montagevraagstuk is, maar ook een demonatgevraagstuk.) 9. Van Trias Energetica naar Trias Solida: beperk het verbruik door mooie, functionele en stevige gebouwen. Onderwijs in de steigers De kennislacune dient in hoog tempo te worden hersteld en vernieuwd. Dit kan met steun van oude kennisdragers in dialoog met fris denkende jonge mensen. Het initiatief voor 3 onderzoek naar deze veranderingen, inclusief de effecten en ontwikkelingen en het injecteren van nieuwe kennis in de maatschappij, ligt primair bij de universiteiten, respectievelijk het onderwijs in bredere zin (hbo en mbo's). Om dit te kunnen realiseren, is steun van de overheid nodig. De ondertekenaars van dit Manifest, onderdeel van het kennisdomein, zijn bereid hier in de praktijk een rol in te spelen. We moeten de wereld opnieuw uitvinden. Daar is visie voor nodig. Er moet een discussie op gang komen om een stelsel van curricula te ontwikkelen dat vorm krijgt vanuit de toekomstige vraag, of zelfs gericht moet zijn op het opleiden van studenten die voor zullen moeten gaan in de verandering. Niet geboren vanuit een rol, maar vanuit een vraag die wellicht geen ruimte meer laat voor de rol(len) van vandaag. Met alle respect voor wat er nu wel gebeurt, kan in ieder geval worden gesteld dat er momenteel geen georganiseerde visionaire regie is. En dat is zorglijk. Manifest v1.0 ? aanvullingen tijdens het symposium Het symposium `Onderwijs, de basis voor toekomstgerichte renovatie' van 22 mei 2013, vormt het startpunt van het Manifest. Aan de hand van de lezingen zijn drie thema's gezet, die de toekomst van renoveren zullen be?nvloeden. Ieder thema heeft drie stellingen uit het Manifest V0.1. De aanwezigen op het symposium hebben hierop hun aanvullingen gegeven. Denken als gebruiker Van woningspecialist naar woonspecialist: wonen op maat Van product naar dienst: de focus komt te liggen op de dienst. Men moet meer denken in diensten. Om dit te bereiken moet de manier van samenwerken veranderen. Andersom denken: denken als gebruiker. Het gaat hierbij om de wisselwerking tussen de dienst (stelling 1) en de gebruiker. Stelling 1 en stelling 2 kunnen dan ook niet los van elkaar worden gezien. Door te praten met elkaar weet je wat er speelt. Belangrijk is dus om goed naar elkaar te luisteren. Jezelf als gebruiker zien: in de huid van de gebruiker kruipen. Probeer je in de bewoner te verplaatsen. Vanuit de zaal wordt het volgende aangegeven: Het ontbreekt nog aan daadwerkelijke invloed aan de gebruiker geven. Waarom mag de gebruiker niet zelf beslissen over de te nemen ingreep? De corporatie kan op deze manier wel opgeheven worden. Er is niet altijd voldoende voeling met de klant. Individueel wonen Mekea: jouw huis als priv? warenhuis De stellingen `Het huis als priv? warenhuis, een continu spel van vraag en aanbod' en `Niet de bouw naar de knoppen, maar bewoners aan de knoppen!' worden samengevoegd tot `Vraag en aanbod op elkaar afstemmen'. Hierbij gaat het om luisteren naar je klant en 4 vervolgens de kaders vaststellen waarbinnen de keuze gegeven kan worden. Deze kaders kunnen per context verschillen. En de vraag kan per cultuur verschillend zijn. De keten valt uiteen. Er komt een andere, horizontale keten. Partijen zijn gelijkwaardig en er zullen partijen verdwijnen. De bewoner staat voorop in deze keten, maar er is wel behoefte aan een regisseur. De bestaande keten verdwijnt en er zal een nieuwe keten opgebouwd moeten worden. Daarbij moeten we bekijken welke onderdelen de keten moet vormen. Niet alle bestaande onderdelen hoeven hierin terug te komen. Vanuit de zaal wordt het volgende aangegeven: Drijvende krachten (op belangrijke posities) maken verandering niet altijd even makkelijk. De huidige (verticale) bouwkolom kan hiermee komen te vervallen. Duurzaam vormgeven Duurzaam vormgeven van de woningaanpassing: denken in grondstoffen Cyclische benadering: het gebouw moet worden opgedeeld in componenten met een samenhangende cyclus. Tegelijkertijd moet niet de cyclus maatgevend worden voor vervanging, maar een beoordeling en afweging van de kwaliteit. Vanuit de cyclische benadering moeten producten gekoppeld of juist ontkoppeld worden. Beeldvormen van de grondstoffenstroom: het gaat hierin niet om de materialen, maar eigenlijk over het product, de dienst of zelfs de prestatie. Trias Solida: beoordeling van de waardekant kent vele aspecten. Mooi, stevig en bruikbaar zijn handzame begrippen. Waarde kan op meerdere manieren worden uitgedrukt: economische waarde van de materialen in het gebouw, maar ook emotionele, sociale of historische waarde spelen hierbij een rol. 5 Vanuit de zaal wordt het volgende aangegeven: Het is niet alleen een kwestie van ontwikkelen, maar ook is een veranderde gedachte nodig. Het duurt wellicht wel twee generaties voordat men de bovenstaande ontwikkelingen als gemeengoed neemt. Daarom zijn soms meerdere golven nodig voordat iets aanslaat. Er is een bepaalde kritische massa nodig om de veranderingen los te krijgen. Dit betekent een omslag in het denken. Tot slot In de genoemde voorbeelden stond de sociale woningbouw vaak centraal. In het kader van voorbeelden uit de dagelijkse praktijk is dit niet ongewoon. Er is echter meer. Het aandeel eigenaar-bewoners is groter dan de huursector, en ook voor de renovatie van kantoren en utiliteitsgebouwen zijn oplossingen nodig. Het Manifest beperkt zich dan ook niet tot de sociale woningbouw. Maar ieder segment kent specifieke benaderingen en die van de huurwoningen kennen we het beste. Renovatie en onderwijs Het thema van de symposiumdag was `renovatie en onderwijs'. In hun dagelijkse praktijk merken de aanwezigen dat er veranderingen gaande zijn. Veranderingen die in de lezingen en de sessie (kort) zijn aangestipt. We merken dat we zelf die kennis nodig hebben. Maar ook dat er vanuit de opleidingen mensen nodig zijn die een dergelijke kennis hebben of vaardigheden kunnen opdoen. Termen die 22 mei veel naar voren zijn gekomen, zijn klantfocus, (keten)samenwerking of gebruiker. Het zijn nieuwe termen waar in het verleden nooit aandacht voor was binnen de opleidingsinstituten. Techniek stond toen centraal; inmiddels weten we dat er meer bij komt kijken. De toekomstige renovatiedeskundige moet van alles wat weten. Hij of zij moet de brede regisseursrol kunnen vervullen, of juist de specialistische oplossingen in techniek ?n proces ontwikkelen. De markt kan aangeven welke behoefte er is. Het is aan de opleidingsinstituten die potentie te zien en op waarde te schatten. Manifest vX.0 ? een dynamisch document Het `Manifest Renovatie 2020' is een dynamisch document. Begonnen vanuit drie invalshoeken, verstevigd met de kennis en meningen van de aanwezigen tijdens het symposium. Onderstaand reactieveld biedt u de mogelijkheid om het Manifest nog meer invulling te geven. Welke richting gaat de renovatie op en welke kennisbehoefte is daarmee gemoeid?