Charles Hendriks was voorzitter van de conferentie `Use of Recycled Materials in Building and Structures' in Bar- celona eind 2004 (hij overleed overigens kort daarna). Hij liet voor zijn openingsspeech een film maken met in- terviews met architecten en cultureel of politiek ge?nga- geerde personen met internationale faam. Dat leverde heel verschillende perspectieven op. Zo getuigt de film van een pragmatische uitleg over de `geordneter R?ckbau' in Duitsland, maar ook van een bijna po?tisch verhaal over een afvalverwerkingscentrale in Spanje. En blijken Belgi- sche en Nederlandse architecten prioriteit te geven aan het hergebruik van de bestaande stedelijke structuren boven het hergebruik van bouwdelen of materialen. Bouwen met levensduurverlenging ?n hergebruik als uit- gangspunt bestaat als strategie, naast het ontwerpen een gebouw voor juist een korte levensduur met de mogelijk- heid om onderdelen te recyclen. Van beide opties worden in de film voorbeelden aangedragen. Ook wordt ingegaan op de toepassing van afvalmaterialen. De ge?nterviewden geven onder meer uitsluitsel op de vraag of ze voldoende vertrouwen hebben in de kwaliteit van recyclingmaterialen om deze ook te gebruiken bij de bouw van een eigen woning. Over ??n aspect blijkt ieder- een het eens: meer regels en voorschriften zijn niet wense- lijk. Het is beter het gebruik van recyclingmaterialen te stimuleren door cursussen, informatiecampagnes en ge- slaagde voorbeeldprojecten. Birgit Dulski & Michiel Haas R e c y c l i n g Eind 2004 vond in Barcelona de internationale conferentie `Use of Recycled Materials in Building and Structures' plaats. Voorzitter prof. Charles Hendriks (TU Delft) liet daar een film zien waarin deskundigen hun mening geven over recycling van bouwmaterialen of gebouwen. Voor wie er niet bij was: een impressie van de film. hergebruik Telkens de wereld Hergebruik bankgebouw Het kantoorgebouw van de United Bavarian Bank (1969) werd ontwor- pen door architect G?nther Behnisch. Een van de ontwerpuitgangspunten was een goede geluidswering, omdat naast het gebouw een drukke ver- keersstraat was gepland. De architect koos daarom voor een gevel met twee lagen `sealed glass'. Toen er geen snelweg kwam maar een voetgangers- gebied `paste' de gevel niet meer: interieur en exterieur werden onnodig van elkaar gescheiden en de gevel was nogal nietszeggend. In 1996 werd zoon Stephan Behnisch gevraagd het bankgebouw te renoveren. Hij wilde het karakter van de gevel behouden en het gebouw tegelijkertijd openen naar de omgeving. De oplossing was een nieuwe gevel in twee lagen: aan de buitenkant glaslamellen en binnen te openen ramen in houten kozijnen. De tussenliggende ruimte werkt als een schoorsteen: warmte wordt door het schoorsteeneffect naar boven en uit het gebouw getrokken. Info: www.behnisch.com. 2 F E B R UA R I 2005 F E B R UA R I 2005 3 gebruikt. Productie en transport zijn veel eenvoudiger dan vroeger. Ten slotte: we moeten nadenken over hoe we de cir- kel rond kunnen maken; hoe we met architectuur de cyclus opnieuw kunnen laten beginnen ? door het hergebruik van gebouwen of materialen." "Voor ons bureau was de afvalverwerkingscentrale Valde- ming?mez een sleutelproject. Hierbij was het thema recy- cling heel belangrijk. In het gebouw wordt afval gerecycled en we wilden dat zichtbaar maken. Het moest een gebouw worden voor het publiek, met een culturele boodschap en met een educatieve en bewustmakende rol. We gingen bij dit project heel bewust op zoek naar welke gerecyclede ma- terialen nu beschikbaar waren, en welke materialen in de toekomst makkelijk recyclebaar zijn." Francine Houben, Rotterdam ? architect, directeur MECANOO, professor TU Delft "Als ik aan recycling denk, denk ik niet in eerste instantie aan materialen, maar eerder aan wat we met deze materia- len bouwen ? een gebouw of een stad. Voor mij is belangrijk dat de gebouwde omgeving in staat is zich aan te passen aan de veranderingen van de maatschappij, aan wat er in de wereld gebeurt." "Voor het gebruik van recyclingmaterialen zijn volgens mij certificeringen nodig. We moeten altijd garanties geven over de levensduur van bouwdelen." "Ook voor mijn eigen huis zou ik recyclingmaterialen gebrui- ken. Ik hou van innovatieve dingen. Maar uiteindelijk is het natuurlijk ook belangrijk hoe de materialen eruit zien ? kleur, textuur enzovoort. En ook in mijn eigen huis wil ik wel dat de materialen een aantal jaren meegaan." Lucien Kroll, Brussel ? architect, directeur AUAI "Volgens mij moeten we de wereld iedere keer opnieuw uit- vinden. We kunnen niet alleen maar dingen gebruiken die al bestonden en voor iemand anders nuttig waren. Waarom zouden we een oude wereld recyclen?" "We moeten nadenken over de betekenis van dingen ? om te voorkomen dat alles alleen maar vanuit de markt wordt bedacht en banaal wordt. Als we daarover nadenken kun- nen we ?lles recyclen." "Als we een landschap willen ontwerpen, hebben we men- sen nodig, en dingen, en omgeving, en relaties ? we hebben oud en nieuw nodig. Het is onmogelijk om alleen vanuit de toekomst te ontwerpen." Juan Herreros, Madrid ? architect, directeur ?balos Y Herreros arquitectos "Recyclen heeft voor mij drie aspecten. Ten eerste hebben we een nieuwe generatie materialen, deels afkomstig uit re- cyclingprocessen. Een ander aspect is de verantwoordelijk- heid van de architectuur zelf, die zich uit in esthetische en culturele discussies. We hebben een nieuwe cultuur wat be- treft de keuze van bouwmaterialen. Er daagt een democrati- sche architectuur: we gebruiken bijna universele materialen, die over de hele wereld en in alle sociale klassen worden opnieuw uitvinden DE AUTEURS Birgit Dulski en Michiel Haas wer- ken beide bij het Nederlands Insti- tuut voor Bouwbio- logie en Ecologie (NIBE). Ze maak- ten (met Miguel Angel Romero en Joep Krijnen) in opdracht van pro- fessor Charles Hendriks een film, waarover meer in dit artikel. Info: Nibe, tel. 035-6948233. hergebruik 4 F E B R UA R I 2005 Manfred Wierichs, Krefeld ? directeur CC Umwelt AG, directeur Bundesvereinigung Recycling Baustoffe "In Duitsland is de zogenaamde `Geordneter R?ckbau' al gangbare praktijk. Het betekent dat wij v??r de sloop van een gebouw de verschillende bouwdelen eruit halen. Kunst- stof kozijnen bijvoorbeeld, houten plafonds, tegelwerk. Wat overblijft is alleen de draagconstructie, meestal van beton of staal. Die kunnen we goed recyclen." "Volgens mij hebben we voldoende bouwvoorschriften, ook voor de omgang met recyclingmaterialen. Maar om herge- bruik te stimuleren moeten we de mensen overtuigen die op lokaal niveau beslissingen nemen. Door cursussen die hen laten zien dat het gebruik van hergebruikmaterialen de juiste keuze is, omdat we daardoor onnodig gebruik van grond- stoffen voorkomen." bOb van Reeth, Antwerpen ? architect, directeur AWG, Vlaams Bouwmeester "Bij het thema recycling denk ik allereerst aan de stedelijke structuur. Vervolgens aan de gebouwstructuur. Pas daarna komt voor mij recycling van bouwdelen of bouwmaterialen. De structuren van de stad zijn bijna voor de eeuwigheid ? met een levensduur van 500 jaar of langer. Technische in- stallaties in gebouwen gaan 30 jaar mee, binnenwanden in een gebouw misschien 15 jaar. Dat is in verhouding tot de grotere structuren een heel korte periode. Ik vind levensduur heel belangrijk. Onze steden worden steeds weer gerecycled en we realiseren nieuwe gebouwen door oude materialen te hergebruiken." "We kunnen ook afval hergebruiken. In het begin van mijn beroepspraktijk heb ik een paar gebouwen ontworpen waar- bij ik bakstenen gebruikte. Die zouden worden weggegooid omdat ze misvormd waren. Ik vond ze gewoon mooi en ze waren goedkoop. Maar ze waren wel moeilijk te gebruiken." "Ik probeer de Vlaamse overheid te overtuigen dat als we het over architectuur en milieu hebben, we gebouwen moe- ten realiseren met een lange levensduur. De overheid heeft volgens mij een voorbeeldfunctie. Als we voor de overheid zelf bouwen moeten we dus een lange levensduur nastre- ven." "Ik vind dat de overheid een voorbeeld moet stellen, maar niet nog meer voorschriften moet maken. Ik houd niet zo van voorschriften." Hergebruik van materialen Architect Juan Herreros van architectenburo ?balos y Herreros ontwierp de afvalverwerkingscentrale Valdeming?mez in Madrid. Het complex omvat gebouwen en installaties voor afvalscheiding, afvalverwerking, opslag, werk- plaatsen en kantoren. Plus een museum dat bij het publiek de belangstelling voor het milieu moet stimuleren. Het complex is onderdeel van het `Southeast Regional Park' (40 ha), een door de EU ondersteund `Urban Pilot Project' voor revitalisatie. Het plan omvat een recreatiepark (met een groengebied van 700.000 m2), milieubewuste industrie en een informatie- en opleidings- centrum voor milieutechnologie. De afvalcentrale ligt in een gleuf in een oorspronkelijk heuvel. De heuvel wordt aan de locatie `teruggegeven' doordat compost die de centrale produ- ceert wordt opgeslagen op de locatie. De onderdelen van de afvalverwer- kingscentrale liggen samen onder een groot vegetatiedak. Het gebouw heeft een lichte constructie met een buitenschil van gerecycled polycarbonaat. Alle on- derdelen van het gebouw zijn demonta- bel. De centrale heeft een levensduur van 25 jaar, waarna alle materialen worden gerecycled of worden hergebruikt in het park. Juan Herreros noemt het complex een `maqu?na de sensibilisaci?n' ? een machine die gevoelig maakt. I?aki ?balos en Juan Herreros schreven samen onder meer de publicatie `Recycling Madrid'. Info: www.abalos-herreros.com. Foto:LuisAsin Foto:LuisAsin F E B R UA R I 2005 5 "Als we de producenten van materialen dwingen hun mate- rialen terug te nemen en deze kosten door te berekenen, worden gebouwen misschien iets duurder ? volgens mij niet veel duurder, maar wel een beetje. Wij hebben ons eigen kantoorgebouw gekocht zoals het is; met kunststof kozijnen, vreselijk. Als ?k verwijderingskosten zou moeten betalen zou ik houten kozijnen kiezen. Als de producent zijn eigen pro- ducten moest terugnemen, kregen we een heel ander ver- haal: dan komen er ineens recycling-kozijnen." Frits Schlingemann, Geneve ? directeur, regional representative United Nations Environmental Programme "Er zijn drie manieren om milieuaspecten te promoten. We kunnen informatiecampagnes organiseren die het bewustzijn bevorderen over milieuaspecten bij producenten en gebrui- kers. Ook kunnen we milieuaspecten opnemen in regelge- ving, zoals bouwvoorschriften. De derde weg is economische prikkels zoals subsidies of boetes. Op zich goed, maar we moeten altijd naar de context kijken: wat levert het op en wat kost het, bijvoorbeeld voor de producenten. En wat be- oog je ermee? Soms kun je beter een informatiecampagne organiseren." "Uit oogpunt van duurzaamheid is het vermijden van nega- tieve milieueffecten en afval het belangrijkst. We moeten al- lereerst productieprocessen be?nvloeden ? materiaalverbruik, luchtverontreiniging en alle andere negatieve effecten mini- maliseren. Daarna kunnen we denken aan hergebruik. De derde stap is recycling." "In mijn eigen huis heb ik ook gerecyclede materialen ge- bruikt. In Zwitserland kunnen we kiezen welke materialen we gebruiken en hoe. Er zijn ook financi?le prikkels voor bij- voorbeeld het toepassen van bepaalde houten constructies. Natuurlijk stellen we eisen aan de kwaliteit van deze mate- rialen, maar ik stel eisen aan alle materialen die ik in mijn eigen huis gebruik." ???????????????????????????????? Carlos Hernandez Pezzi, Madrid ? architect, president CSCAE (Spanish High Council of Architects Association) "Het Spanish High Council of Architects Association werkt aan een nationaal programma gericht op kwaliteit en duur- zaamheid. Het hergebruik van gebouwen en materialen krijgt in dit programma een belangrijke rol. Een gebouw moet een nuttig leven hebben vanaf de constructiefase via de gebruiksfase tot en met recycling. We vinden dat we de milieueffecten over de gehele levenscyclus moeten beoor- delen ? dus het verbruik van energie en materialen tijdens alle fasen." "Ik zou het geweldig vinden om voor mijn eigen huis recy- clingmaterialen te gebruiken. Maar het is nu in Spanje heel moeilijk om een huis volledig uit gerecyclede materialen te bouwen. Ze zijn nauwelijks verkrijgbaar en als je ze al vindt zijn ze duurder dan nieuwe materialen. Daar komen de kosten voor het transport nog eens bij. Het idee fascineert mij, maar in de praktijk lijkt het me nu heel moeilijk te realiseren." Stephan Behnisch, Stuttgart ? architect, directeur Behnisch, Behnisch & Partner, gastprofessor University of Yale "Ik denk niet dat recyclingmaterialen een negatieve invloed hebben op de kwaliteit van een gebouw ? absoluut niet. Heel veel materialen kunnen we hergebruiken zonder kwali- teitsverlies. Bij het IBN-instituut in Wageningen gebruikten we bijvoorbeeld katoen voor akoestische isolatie. We kwa- men erachter dat de meeste `nieuwe' katoen op de markt veel schadelijke stoffen bevat; vooral pesticiden. Oude T- shirts zijn veel beter als isolatiemateriaal. Een nieuw T-shirt bevat meestal schadelijke stoffen. Die zijn eruit na tien tot vijftien keer wassen; meestal dus op het moment dat we het weggooien." Speciaal aanbod Puur Bouwen organiseert (samen met de makers) op 9 maart voor haar lezers een speciale vertoning van de in dit artikel besproken film. De film wordt vertoond op een goed bereikbare locatie in het centrum van het land en zal daarbij worden toegelicht door de makers. Ook de ge?nterviewde architect Stephan Behnisch is aanwezig. Bel voor meer informatie Uitgeverij Aeneas, tel. 0411-650085.