Hoe veel draagt uitloging van bouwmetalen bij aan de vervuiling van oppervlaktewater? Het houdt de gemoederen al jaren bezig. Hoewel de relatieve bijdrage naar beneden toe is bijgesteld, moet het effect niet worden gebagatelliseerd. De bijdrage is in absolute zin gelijk gebleven. De huidige trend van afkoppeling van hemelwater leidt bovendien tot een steeds grotere emissie naar het oppervlaktewater.
2 M A A RT 2005
worden door de rioolwaterzuivering tegengehouden. In
afgekoppelde wijken stroomt het regenwater rechtstreeks
naar het oppervlaktewater of wordt het ge?nfiltreerd in de
bodem.
Bouwmetalen
Koper en zink komen op de meeste plaatsen in Nederland
in te hoge concentraties voor in het oppervlaktewater en
in waterbodems. Voor een deel wordt dit veroorzaakt
door de uitloging van bouwmetalen in de woning- en uti-
liteitsbouw. Ook lood loogt uit, maar dit leidt niet tot pro-
blemen in het oppervlaktewater.
De exacte bijdrage van bouwmetalen is afgelopen tijd aan
discussie onderhevig geweest. De verschillende emissie-
posten die bijdragen aan de koper- en zinkproblematiek in
het oppervlaktewater zijn herhaaldelijk bijgesteld. Bij de
laatste inzichten zijn de af- en uitspoeling uit landbouw-
en natuurgronden de grootste bronnen. Ook depositie uit
de lucht levert een bijdrage.
In het verleden werd er vanuit gegaan dat de bouw in de
totale belasting van het oppervlaktewater met koper en
zink een aandeel had van respectievelijk 20% en 34%. De
emissie uit de landbouw was daarin nog niet opgenomen.
Ook de atmosferische depositie bleek niet verwaarloos-
baar. Volgens de laatste berekeningen (van het RIZA en
Alterra) is de bijdrage van het bouwmetaal koper nu on-
geveer 10% Voor bouwzink is de bijdrage kleiner dan
5%; relatief gering dus. De industrie zelf maakt daarbij
onderscheid tussen zink afkomstig van producten van
bladzink en zink afkomstig van verzinkte producten. De
bijdrage van beide is ongeveer gelijk.
Bedacht moet worden dat de genoemde bijdragen lande-
lijke gemiddelden zijn. Lokaal en regionaal is de bijdrage
van bouwmetalen nog steeds substantieel. Recent onder-
zoek in Gelderland heeft aangetoond dat de bijdrage van
het bouwmetaal zink aan de belasting van het oppervlak-
Vaak wordt afstromend regenwater dat van daken afkom-
stig is gekarakteriseerd als schoon water. Ten opzichte van
andere waterstromen is dat natuurlijk het geval, maar al
in de lucht wordt de kwaliteit van het regenwater be?n-
vloed door stoffen in de lucht. Op daken en in goten
treedt vervolgens vervuiling op door zichtbare zaken als
vogelpoep, blad en mos. Daarnaast is er sprake van veelal
onzichtbare afzetting (depositie) van kleine stof- en vuil-
deeltjes uit de lucht op dak- en gootoppervlak. Die ver-
vuiling stroomt mee met de eerstvolgende neerslag. Ten
slotte kunnen ook de bouwmaterialen waarlangs het re-
genwater stroomt een bijdrage leveren aan de vervuiling
van het regenwater. De bekendste materialen die uitlogen
zijn koper, lood en zink. Maar ook uit ge?mpregneerd
hout, zacht PVC en bitumen lossen stoffen op.
In stedelijke gebieden wordt een aanzienlijk deel van het
regenwater via het vuilwaterriool afgevoerd. Dit komt uit-
eindelijk via de rioolwaterzuivering en riooloverstorten in
het oppervlaktewater terecht. Niet alle verontreinigingen
Ren? van der Loos
U i t l o g i n g b l i j f t e e n i s s u e
Hoe veel draagt uitloging van bouwmetalen bij aan de vervuiling van oppervlaktewater?
Het houdt de gemoederen al jaren bezig. Hoewel de relatieve bijdrage naar beneden toe is
bijgesteld, moet het effect niet worden gebagatelliseerd. De bijdrage is in absolute zin
gelijk gebleven. De huidige trend van afkoppeling van hemelwater leidt bovendien tot een
steeds grotere emissie naar het oppervlaktewater.
regenwater
Alle kleine beetjes...
DE AUTEUR
Ir. R.M.M. van der
Loos is werkzaam
als senior onder-
zoeker LCA/ad-
viseur duurzaam
bouwen bij het
Nederlands In-
stituut voor Bouw-
biologie en Eco-
logie (Nibe) in
Bussum.
Bewoners
Bewoners be?nvloeden de kwaliteit van het regenwater door-
dat ze in de tuin bijvoorbeeld ge?mpregneerd hout verwer-
ken of zinken ornamenten plaatsen. Ge?mpregneerd tuin-
hout kent een goed alternatief in duurzaam Europees hout
(vooral kastanje, lariks en robinia) of tal van andere
natuurlijke en groene materialen en afscheidingen (zie
onder meer www.milieucentraal.nl).
Het afkoppelen van de hemelwaterafvoer van de riolering
maakt het plaatselijke watersysteem kwetsbaarder voor
verontreinigingen. Voorlichting aan bewoners over het water-
systeem (en alternatieve materialen en toepassingen) is
daarom een belangrijke stap. Nieuwe afkoppelprojecten en
nieuwbouwprojecten vormen hiervoor een goede aanleiding.
M A A RT 2005 3
daar op dit moment echter geen invloed meer op. Het
vormt een historische bron die niet be?nvloedbaar is door
ons huidige handelen.
Uitloging
In de woningbouw wordt zink veel toegepast voor dakbe-
dekking, dakgoten en regenpijpen en als gevelbekleding.
Zink wordt ook gebruikt om het staal van loodsen, hallen
en straatmeubilair (zoals lantaarnpalen, hekken, vangrails
en speeltoestellen) te beschermen tegen oxidatie. Door uit-
loging van bladzink en straatmeubilair komt het zink, al
dan niet via de riolering en waterzuiveringsinstallaties, in
de bodem of in het oppervlaktewater terecht. Als het via
het riool wordt geloosd, raakt ook het riool- en zuive-
ringsslib verontreinigd met dit metaal.
Ook koper wordt gebruikt voor dakbedekking, dakgoten
en regenpijpen, en daarnaast voor ornamenten van gebou-
wen. Dit leidt tot verontreiniging van het regenwater met
koper. Het overgrote deel van het koper in het oppervlakte-
water dat wordt toebedeeld aan bouwmetalen is echter niet
afkomstig van koper aan de buitenkant van gebouwen,
maar ontstaat door corrosie van koperen waterleidingen.
In ongeveer 90% van de gevallen worden voor de water-
leidinginstallatie koperen waterleidingen gebruikt. Corro-
sie van de leidingen zorgt ervoor dat het koper in het huis-
houdelijk afvalwater terechtkomt. Via lozingen uit riool-
waterzuiveringsinstallaties en bij hevige regenval (via ri-
ooloverstorten) komt het koper in het oppervlaktewater.
Door de uitbreiding van het woningenbestand neemt de
emissie van koper toe.
tewater in stedelijke gebieden veelal 20 tot 30% bedraagt
en in sommige gebieden zelfs kan oplopen tot 50%.
Veel kleine samen
Geringe bijdragen worden nog al eens weggerelativeerd.
Alsof kleine beetjes niet helpen. Het coaten van een zinken
goot is natuurlijk de spreekwoordelijke druppel op de
gloeiende plaat ten opzicht van de totale belasting van het
oppervlaktewater. Zonder dergelijke initiatieven wordt
echter niets bereikt.
Het probleem van diffuse bronnen is de enorme hoeveel-
heid kleine emissies die samen een probleem vormen, zo-
als ook bijvoorbeeld elke emissie van CO2 bijdraagt aan
het broeikaseffect. Elke aanpak neemt daarom een klein
deel van de reductie voor zijn rekening. Veel kleine reduc-
ties zorgen samen voor de benodigde verbetering van de
waterkwaliteit.
Omdat duidelijk is uit welke bronnen de verontreinigin-
gen afkomstig zijn, kunnen bovendien gerichte maatrege-
len genomen worden. Met de huidige cijfers over de tota-
le koper- en zinkproblematiek in het oppervlaktewater
ontstaat de overgrote belasting door uitspoeling uit land-
bouw- en natuurgronden. Voor een groot deel hebben we
Nederlandse pannen-
daken. Meestal voorzien
van zinken goten, die in
zekere mate zink afgeven
aan afstromend regen-
water. Het coaten van
een dergelijke goot levert
een kleine bijdrage aan
het verbeteren van de al-
gehele waterkwaliteit,
maar alle kleine beetjes
samen helpen zeker.
Bron:JupiterImages
Uitlogen is het proces dat optreedt wanneer metalen in aan-
raking komen met (regen)water. Vanuit het metaaloppervlak
gaan er dan kleine metaaldeeltjes in oplossing. De meest
bekende uitlogende bouwmetalen zijn koper en zink.
4 M A A RT 2005
via de Wet verontreiniging oppervlaktewateren (WVO).
Daarnaast kunnen zij de lozingsvergunning voor overstor-
ten en de aansluitvergunning gebruiken om de emissies bij
gemeenten onder de aandacht te brengen. Bovendien kan
de waterbeheerder gemeenten verplichten een plan op te
stellen hoe met die emissies om te gaan en hoe ze terug te
dringen. Wanneer dit in de vergunningen is opgenomen,
komt het ook aan de orde bij het opstellen van gemeentelij-
ke water- en rioleringsplannen.
Alternatieven
Ontwerpers en bouwers kunnen terugvallen op verschil-
lende milieuvriendelijke alternatieven voor koper en zink,
die de kwaliteit van het regen- en oppervlaktewater niet
be?nvloeden. Voor schuine of platte daken kunnen alumi-
nium of gecoate stalen felsbanen of platen worden ge-
bruikt. Ook anders ogende materialen zoals kunststof
dakbedekking, dakpannen en leien behoren tot de moge-
lijkheden.
Voor zink in dakgoten zijn getimmerde goten met EPDM-
bekleding, gecoat staal, aluminium goten en een zelfdra-
gende constructie van polyester of andere kunststoffen
een goed alternatief. In de bestaande bouw kan op of in
dakgoten een EPDM-bekleding of een coating worden
aangebracht. Voor koperen drinkwaterleidingen zijn ver-
schillende kunststofwaterleidingsystemen beschikbaar.
Als regenwater toch met bouwmetalen verontreinigd
raakt, kan een bodempassage zorgen voor de reiniging
van het afstromend regenwater. ????????????????????
Door drinkwater te ontharden, dringen waterleidingbe-
drijven corrosie in de bestaande koperen leidingen terug.
Ontharding puur en alleen om de corrosie van koper te-
gen te gaan wordt in Nederland echter niet toegepast.
De huidige tendens om hemelwaterafvoeren af te koppe-
len van de (gemengde) riolering draagt bij aan de diffuse
verontreiniging door bouwmetalen. Bij afkoppeling wordt
het regenwater ge?nfiltreerd in de bodem of via een apart
regenwaterriool afgevoerd naar het oppervlaktewater. In
principe is het afkoppelen van regenwater een goede ont-
wikkeling omdat hierdoor de rioolwaterzuiveringsinstal-
latie beter functioneert. Er hoeft minder afvalwater te
worden gezuiverd en er treden minder overstorten van on-
gezuiverd rioolwater op. Het regenwater is relatief licht
verontreinigd, maar na contact met bouwmetalen kunnen
de concentraties van deze metalen in het afstromende re-
genwater aanzienlijk oplopen en zo bijdragen aan de ver-
ontreiniging van oppervlaktewater en/of de waterbodem.
Terugdringen
Gemeenten kunnen de verborgen watervervuiling door
bouwmaterialen terugdringen door met de bouwende par-
tijen een duurzaam-bouwenconvenant aan te gaan of
door in de gemeentelijke bouwverordening een milieupa-
ragraaf op te nemen. Hierin kunnen restricties aan het ge-
bruik van uitlogende metalen worden opgenomen of al-
ternatieven worden voorgeschreven.
Bij infiltratie van regenwater in de bodem is de gemeente
het bevoegd gezag. Uit enkele studies over de verontreini-
ging van infiltratievoorzieningen door de belasting met
metalen is naar voren gekomen dat de metaaldeeltjes in
bodems met een hoog gehalte organische stof en hoge pH-
waarden zeer goed gebonden worden in de bovenste bo-
demlaag van de infiltratievoorziening. Er lijkt dus geen
probleem te zijn met doorslag van metalen naar het
grondwater.
Waterbeheerders kunnen de emissie die ontstaat wanneer
regenwater van grote dak- of geveloppervlakken van koper
of zink wordt geloosd op het oppervlaktewater, reguleren
regenwater
Informatie
Zie voor meer informatie over dit onderwerp onder andere
www.uitlogendebouwmetalen.nl, www.dubo-centrum.nl en
www.duurzaambouwmetaal.nl. Een uitgebreid overzicht van
alternatieven voor uitlogende bouwmetalen (met info over
kosten en milieubelasting) is te vinden in het Basiswerk
Duurzaam en Gezond Bouwen (www.nibe.info).
Voor wie van de uitstraling van koper houdt, zijn er ook niet-uitlogende alternatieven. Het ge-
meentehuis van Etten-Leur kreeg een dakbedekking van koperkleurig gecoat aluminium (Kalzip).
Het afkoppelen van hemelwaterafvoeren leidt tot een steeds grotere
emissie naar het oppervlaktewater.
Bron:iStockphoto
Foto:PieterKlep
Reacties