30 J U N I 2005 iets wat met de stijgende energieprijzen mooi meegeno- men is. De woningen zijn uitgerust met een individueel systeem voor verwarming, koeling en ventilatie. De opwekking van warmte gebeurt met een elektrische warmtepomp en een zonnecollector. Om de woning bij hogere buitentem- peraturen te koelen wordt het koude water uit de bodem rondgepompt door de vloerverwarminginstallatie, waar- door de woning in de zomer circa 4 tot 6 ?C onder de bui- tentemperatuur gehouden kan worden. De koeling is bo- vendien nuttig voor het systeem, omdat de warmte die 's winters uit de bodem wordt gehaald, er zo 's zomers weer in wordt teruggestopt. Pluspunten De bewoners zijn zeer tevreden met de installaties en het comfort. De grootste pluspunten die zij noemden hebben betrekking op het aangename warmteklimaat, vooral ver- oorzaakt door het systeem met vloerverwarming en de mogelijkheid tot koelen in de zomer. "We maakten in deze woning die warme zomer van 2003 mee. Het was toen heerlijk om na een warme, plakkerige dag, in je aange- naam koele woning terug te komen", aldus een bewoner. Het ontbreken van radiatoren, waardoor de bewoner veel vrijer is in de inrichting van de woning, wordt soms ook als een gemis ervaren. Je hebt nu geen plek om, als het echt koud is, "even lekker bij weg te kruipen". Nadat de Voorjaar 2003 zijn in Delfgauw bijzondere woningen op- geleverd: het Carr?; duurzaam gebouwde woningen in de sociale woningbouw (zie ook Duurzaam Bouwen oktober 2003). In het project zijn verschillende duurzame-energie- opties toegepast, waarvan de ontwikkelaar de praktijker- varingen heeft laten evalueren over de periode tot najaar 2004. In de studie zijn het functioneren van de installatie, het energiegebruik en de bewonerservaringen ge?valu- eerd. Vooral valt op dat de bewoners zeer tevreden zijn met de warmtepompinstallatie en het energieverbruik, en minder tevreden met de installatie voor ventilatie. Energierekening Het duurzame karakter van de woningen komt in eerste instantie tot uitdrukking in het bouwkundig ontwerp van de woningen. Het aantrekkelijke architectonisch ontwerp en de hoge mate van licht en ruimte in de woningen maakt dat de woningen bij huurders geliefd zijn. De isolatiegraad van de woningen is verder zodanig dat warmteverliezen tot een minimum beperkt worden. Ten slotte zorgt het ge- kozen installatieontwerp voor een lage energierekening, Lucia Kleinegris C a r r ? i n D e l f g a u w g e ? v a l u e e r d Ruim een jaar lang zijn in Het Carr? in Delfgauw de prestaties van en de ervaringen met de duurzame-energiemaatregelen in dit bijzondere project gevolgd. Wat zijn de lessen? evaluatie Warmtepompen func DE AUTEUR Lucia Kleinegris (kleinegris@ w-e.nl) is werk- zaam als adviseur bij W/E adviseurs. Hier is zij betrok- ken bij diverse duurzame-ener- gieprojecten, waaronder de in dit artikel bespro- ken evaluatie van Het Carr? in Delfgauw. Bron:W/EAdviseurs J U N I 2005 31 installateur de vloerverwarming overal had ingeregeld, re- kening houdend met het gekozen type vloerbedekking, bleek de laatste onwennigheid met de installatie overwon- nen te zijn. "Het is vooral de gelijkmatige warmte die als comfortabel ervaren wordt. Eigenlijk horen wij alleen maar klachten die te maken hebben met het ventilatiesysteem", aldus een tevreden bewoner. "De meeste bewoners vinden dat deze te veel geluid maakt, terwijl zij ook liever het raam in de slaapkamer op een kier zetten als zij naar bed gaan". Metingen Uit de metingen is gebleken dat de installaties goed func- tioneren: dat wil zeggen dat zij de woningen goed op tem- peratuur weten te houden en genoeg warmtapwater kun- nen opwekken. Met een COP van 4 (het getal waarin de prestatie van de warmtepomp wordt uitgedrukt) scoort de warmtepomp dan ook goed. Dit is te vergelijken met een CV-ketel met een rendement van ruim 160. De voorkomende storingen zijn door de installateur nauwkeurig bijgehouden. "In de aanloopperiode bleken zich wat storingen voor te doen die veroorzaakt werden door lekkages op aansluitingen op de bron, en ook bleek een verkeerd drukvat te zijn opgenomen, maar, sinds deze fouten verholpen zijn, functioneren de installaties verder probleemloos", aldus de installateur. Er zijn sindsdien geen klachten meer ontvangen. Overigens worden eventuele storingen duidelijk op de thermostaat in de woonkamer weergegeven. Met deze feedback kan de bewoner direct de installateur waarschuwen en kan, voordat de bewoner echt last heeft van de storing, deze al verholpen zijn. tioneren uitstekend Systeem De zonnecollector zorgt voor verwarming van tapwater dat wordt opgeslagen in een voorraadvat van 150 liter. De elektrische warmtepomp onttrekt warmte uit de bodem. Daarvoor zijn kunststofleidingen tot een diepte van 40 meter in de bodem ingebracht. De warmtepomp onttrekt de warmte aan water van circa 12?C dat door deze leidingen wordt rondgepompt en koelt het uit tot een temperatuur van ongeveer 8?C, waarna het wordt teruggevoerd naar de bodem. De opge- nomen warmte wordt door de warmtepomp omhoog gebracht naar ongeveer 35 ?C voor verwarming in de vloerverwarming. Als de zonnecollector te weinig warmte levert voor het tapwater, springt de warmtepomp bij. Artist impressie van Het Carr? Bron:SplinterArchitectenFoto:SplinterArchitecten Poortgebouw met zonnecollectoren. 32 J U N I 2005 bewoner (ongewild) verstoord wor- den." In nieuwe projecten zal Ceres-projec- ten warmtepompen op grotere schaal toepassen. Met een warmtepomp ge- bruik je duurzame energie uit de bo- dem: goed voor het milieu en daar- mee een manier om de vereiste EPC voor de woning te kunnen realiseren. Barendse: "Zo zijn wij in Zoetermeer gestart met de bouw van ruim 200 woningen die aangesloten worden op ??n grote grondwaterbron voor alle woningen samen. De gezinswoningen worden hier ieder met een eigen warmtepomp op aangesloten en de appartementen per gebouw met een collectieve warmtepomp." Andere projecten De resultaten van deze evaluatie ko- men overeen met die van andere projecten waar warmte- pompen zijn toegepast. Zo is een bijna gelijk concept toe- gepast in het Rieshout in Zetten. Bij de recente renovatie van de Rabobank in Lekkerkerk is een warmtepomp op- genomen die eveneens goed blijkt te werken. Het interes- sante van dit project is dat het hier een warmtepomp be- treft in een bestaand utilitair pand, waar na renovatie de bestaande radiatoren zijn ingezet als lagetemperatuurver- warming. Omdat deze installatie bovendien kan koelen, is er geen dure airco nodig. Met name wanneer de warmte- pomp op dit aspect wordt vergeleken met een conventio- nele installatie, zal zij het zeker winnen: zowel wat betreft investeringen als wat betreft de gebruikskosten en het ge- bruikerscomfort! ????????????????????????????????I Aan de hand van de meterstanden is het energieverbruik van iedere woning berekend. Hieruit is gebleken dat het elektriciteitsverbruik van de installaties zelfs iets lager was dan voorspeld. Bij het ontwerp van de woningen heeft voorop gestaan dat de bewoners (het gaat immers om huurwoningen) niet duurder uit mochten zijn dan de be- woner van een soortgelijke woning met een HR-ketel; het zogeheten `Niet Meer Dan Anders Principe'. Nu blijkt zelfs dat de gemiddelde bewoner tussen de 70 en 120 goedkoper uit is. Toch mooi meegenomen! Vervolg Voor de ontwikkelaar van de woningen, Ceres-projecten uit Den Haag, leverde dit project een aantal lessen op. Zo viel het bijvoorbeeld tegen dat de installaties zo veel ruim- te in de woningen innemen. "Omdat het toch relatief klei- ne woningen zijn, blijft er voor de bewoner minder berg- ruimte over", aldus projectleider Peter Barendse. "Ook zijn wij niet onverdeeld gelukkig met het systeem van ge- balanceerde ventilatie: als wij dat kunnen vermijden, zul- len we dat dan ook doen." Ook vanuit andere projecten komen klachten. Ook blijkt de inregeling regelmatig een probleem. "Bij oplevering kunnen wij dit controleren, maar op de lange termijn kan deze gemakkelijk door de Info Het project `Het Carr?' is gerealiseerd door Ceres- projecten, de ontwikkelingspoot van Vestia. Info: Peter Barendse (projectmanager), tel. 070-4136353, www.ceres-projecten.nl. evaluatie De woningen kregen vloerverwarming zowel op de begane grond als op de verdiepingsvloer. Bron:W/EAdviseurs Foto:V&LArchief Bron:W/EAdviseurs Op de overgang van drie naar twee bouwlagen zorgen poorten voor een verbinding. Het warmtepomp- systeem staat opge- steld in een bergkast naast de woon- kamer.