nr 3 2012project 15 Co-makership Marc van Arem, projectleider bij Ymere, vindt een belangrijke voor- waarde voor een dergelijk renovatieproject dat de corporatie het in co-makership met aannemer en toeleverende ketensamenwerkers uitvoert. "Het is vele malen leuker om open, eerlijk en in vertrouwen met elkaar samen te werken. Met betere communicatie zijn betere resultaten te halen tegen lagere kosten, ofwel: een hoop gedoe levert een hogere rekening op." Vandaar ook dat Van Arem voor een interview en bezoek aan de pilot- woning aan de Geert Grootestraat in Slotermeer, een van de groeiwij- ken in Nieuw-West, vrijwel alle betrokken partijen optrommelde. De het tempo en de omvang van de aanpak van energie- besparing in bestaande gebouwen moeten fors omhoog. om dit voor elkaar te krijgen sluit de overheid Green Deals af met verschil- lende marktpartijen, gemeenten, provincies en woningcorporaties die gezamenlijk moeten zorgen voor vergaande energie- besparingen. De amster- damse woningcorporatie Ymere, die meedoet aan meerdere projecten binnen het programma blok-voor- blok van agentschap NL, ondertekende de Green Deal. De corporatie ontving overheidssteun om in drie jaar tijd 1500 woningen in het stadsdeel Nieuw-West in amsterdam te verduur- zamen. amsterdam slotermeer project tekst tosca vissers foto's ymere De afspraak in de Green Deal is om de energielabels van woningen te verbeteren tot minimaal energielabel A. Bij verduurzaming van de woningen in de wijk Slotermeer (stadsdeel Nieuw-West), verbeteren de energielabels van F en G naar A of ? in de toekomst ? zelfs naar A+. De subsidie is dan ook bedoeld om een extra boost te geven aan ener- giebesparing in de gebouwde omgeving. Ymere investeert in bewoners- participatie, kennisdeling en in een pilot `Snel verduurzamen in bewoonde staat'. De renovatie van 177 jarenvijftigwoningen in Sloter- meer is het eerste project dat binnen de Green Deal wordt gereali- seerd. Doel is om een groot aantal woningen op stadsverwarming aan te sluiten. nr 3 2012 project16 gebiedsbeheerder Nieuw-West van Ymere, Westpoort Warmte, de architect, aannemer Hemubo, raam- en deurleverancier Deceuninck, en vloerenbedrijf Unifloor waren present. restWarmte Stadsverwarming wordt meestal op nieuwbouwwoningen aangesloten. Eigenlijk onlogisch, vindt Van Arem. "Bestaande woningen, zeker als ze wat ouder zijn, hebben een lager energielabel en gebruiken doorgaans veel meer energie dan nieuwbouw. Daarom is het effici?nter om bestaande, oudere woningen op stadsverwarming aan te sluiten." De Amsterdamse stadsverwarming haalt energie uit de restwarmte van de vuilverbrandingsoven uit de buurt. Martin Buijck is projectdirecteur van Westpoort Warmte, een van de deelnemende partijen aan het consortium voor Slotermeer. Het bedrijf is een samenwerkingverband tussen energiemaatschappij Nuon en de gemeente Amsterdam. "De samenwerking heeft als doel om de restwarmte uit de verbrandingscen- trales naar de woningen te brengen", legt Buijck uit. Restwarmte naar woningen transporteren is op zich niet nieuw. In de negentiende eeuw werd al gebruikgemaakt van deze goedkope, dus duurzame energie- bron. "Restwarmte was niet meer dan een gegeven", zegt Buijck. "Het werd gewoon geloosd in de buitenlucht. In Rotterdam werd wel herge- bruikt tijdens de wederopbouw. En in de jaren zeventig, tijdens de olie- crisis, zijn restwarmtesystemen weliswaar in verschillende steden GreeN DeaL De Rijksoverheid wil burgers, bedrijven, organisa- ties of andere overheden stimuleren bij het realise- ren van duurzame initiatieven die moeilijk van de grond komen. Bijvoorbeeld bij projecten voor ener- gie-isolatie, of het duurzamer omgaan met water. Met verschillende partijen wordt een Green Deal afgesloten om ervoor te zorgen dat deze projec- ten extra steun krijgen. Zo kunnen aanpassingen van wet- en regelgeving en het ondersteunen van afzetmarkten voor nieuwe technologie?n, bijdragen aan juiste samenwerkingsverbanden en kan de toegang tot de kapitaalmarkt verbeteren. Met de huidige deals wil de overheid concrete stappen zetten naar een duurzame economie. Het zijn projecten die zichzelf terugverdienen. Het consor- tium dat voor Nieuw-West is opgetuigd, bestaat naast Ymere uit de Amsterdamse Federatie van Woningcorporaties, stadsdeel Nieuw-West, Liander, Nuon, de Woonbond, het Amsterdamse Steunpunt Wonen en het programma Slim&Snel van Energie- sprong. nr 3 2012project 17 toegepast, maar niet in Amsterdam. Sinds de jaren negentig toont Amsterdam interesse en wil de gemeente restwarmte als groene ener- giebron breed inzetten. De stad beschikt met drie grote energiecentra- les in de buurt over flinke hoeveelheden restwarmte die nuttig te gebrui- ken zijn." miLieuambitie In het kader van het stedelijk renovatieproject Parkstad dat in 2005 is gestart, heeft de gemeente Amsterdam samen met de woningcorpora- ties in het stadsdeel, voor Nieuw-West een stevige milieuambitie neer- gelegd. De gemeente wilde voor de stadsvernieuwing in Nieuw-West een duurzame energievoorziening cre?ren. Uit de energievisie die ECN voor Parkstad had geschreven, bleek dat restwarmte die in dit gebied beschikbaar is, de meest duurzame en kosteneffectieve energiebron zou zijn om de doelstelling van 50 procent CO2 -reductie te halen. De ambitie van de stad is immers om elke individuele woning 50 procent minder CO2 uit te laten stoten. De corporaties in dit stadsdeel kozen ervoor om in elk geval de nieuwe woningen op stadsverwarming aan te sluiten. Ook kozen ze voor Nuon en Westpoort Warmte om de reparatie voor de bestaande woningen uit te voeren. Buijck legt uit dat aansluitingen voor restwarmte in bestaande woningen een kwestie van maatwerk is. "Het blijft vooral zoeken naar de juiste manier en de juiste locaties om daarin de infra- structuur onder te brengen", zegt hij. "Alles is technisch op te lossen, uiteraard tegen een acceptabel kostenplaatje. Bovendien wordt gas steeds duurder; die prijsstijging houdt niet op. In principe is de energie- vraag voor dit soort oudere woningen, zoals in Slotermeer, veel groter dan bij nieuwe woningen, omdat ze slechter zijn ge?soleerd." De eerste stap is dan ook om deze oudere woningen binnen de systeemgrenzen goed te isoleren. De tweede stap is om de energie die nodig is, op duurzame wijze in te zetten. Ten slotte is de derde stap het effici?nt omgaan met die energie. "Die CO2 -reductiedoelstelling van 50 procent halen we voor deze woningen ruimschoots. De CO2 -uitstoot is zelfs 80 procent lager dan v??r de renovatie." Een dergelijke duurzaamheids- ambitie is slechts haalbaar als de infrastructuur integraal binnen het groot stedelijk gebied wordt aangepakt, en als zowel nieuwbouw als bestaande woningen massaal op stadswarmte worden aangesloten. ZWeveND vLoersYsteem Unifloor heeft ervoor gezorgd dat de woningen nieuwe vloeren kregen. De geluidsoverlast van klep- perende voetstappen op de houten draagvloeren was v??r de renovatie aanzienlijk. Die ellende is nu voorbij. "Een combinatie van massa en veer isoleert het geluid door een zwevend vloersysteem op de houten vloeren te plaatsen. Dit bestaat uit een laag beton van 23 mm met daaronder een 7 mm dikke softboard voor de vering, waarmee de trilling uit de vloer wordt gehaald. Langs de wanden wordt kant- band gelegd om het geluid van de muren te ontkop- pelen", volgens Robert van Leeuwen van Unifloor. "De enige manier om geluid te reduceren is om een zwevende vloer te plaatsten. Dit systeem vermin- dert het geluid met 8 dB. Bewoners die na de reno- vatie terugkeren naar hun huis merken onmiddellijk dat de woningen minder gehorig zijn." De toegepaste energetische maatregelen ? dubbel glas en gevel- en dakisolatie ? gelden standaard voor elke woning, zonder dat de huur wordt verhoogd. Bewoners van de renovatiewoningen mogen kiezen uit verschillende verbou- wingspakketten. Wel of geen uitbouw, een extra dakkapel, en al dan niet een nieuwe badkamer, keuken of toilet.+ optiescasco nr 3 2012 project18 CommuNitY buiLDiNG Wethouder Paulus de Wilt (GroenLinks) van Stedelijke Ontwikkeling in stadsdeel Nieuw-West, vindt dat Ymere goede initiatieven ontplooit op het gebied van duurzaamheid en stedelijke ontwikkeling in dit gebied. GroenLinks is sterk voorstander van het verduurzamen van bestaande woningvoorraad. "Als je op het gebied van duurzaamheid iets wilt bereiken, moet je de bestaande gebouwen aanpakken", is hij van mening. De Wilt geeft toe dat het wel rijkelijk laat is om nu pas over duurzaamheid en bestaande gebouwen na te denken. "Vijftien jaar geleden was ik ook al voorstander van renoveren. Toen kreeg ik nog niemand mee." In stadsdeel Nieuw-West, een gebied met 100.000 inwoners, lag een grote stedelijke vernieuwingsopgave, een van de grootste in Europa. Er moesten 20.000 nieuwe woningen worden gebouwd en 13.000 woningen gesloopt. Ook lag er een aanzienlijke renovatieopgave. "Het project moet in 2015 voor 80 procent afgerond zijn, maar we zijn nog niet op de helft. Verschillende complexen zijn de afgelopen 10 jaar behoorlijk verwaarloosd omdat er vanuit gegaan werd dat ze werden gesloopt. Nu technisch veel meer mogelijk is op het gebied van bouwen en renoveren, is gebleken dat sloop-nieuwbouw niet goedko- per hoeft te zijn dan renoveren. Dat feit heb ik aangegrepen om het oorspronkelijke stadsvernieuwingsprogramma te veranderen naar meer renovatie. Prettig is dat corporaties alle medewerking verlenen, omdat ze zelf ook liever willen renoveren. Zeker in dit gebied waar veel sociale woningbouw is", constateert De Wilt. "Stedelijke vernieu- wing moet zich meer richten op mensen die er op dit moment wonen. Bouwen voor de buurt is beter dan met sloop-nieuwbouw proberen de buurt te veranderen." "Ik wil dat deze wijken in Nieuw-West echt Amsterdams blijven. Het mag ook niet gebeuren dat lokale bewoners uit de wijk verdwijnen", meent de wethouder. "Wat regelmatig voorkomt, is dat bewoners die in deze buurt zijn opgegroeid, een opleiding hebben gevolgd en een gezin hebben, graag weer terugkeren naar hun vroegere buurt en daar hun wooncarri?re vervolgen. Dan moet je zorgen voor voldoende en kwalita- tief goed aanbod van woningen." De Wilt is daarom sterk voorstander van zelf bouwen en kluswoningen, waarmee woningen aangepast kunnen worden aan eigen woonwensen. "Toch zouden corporaties meer lef en creativiteit moeten tonen", vindt De Wilt. "Zo'n project in Slotermeer van Ymere geeft goed aan welke mogelijkheden er zijn om een wijk op te knappen. Corporaties mogen wat mij betreft veel meer van dit soort initiatieven op touw zetten, het liefst in combinatie met duurzame maatregelen. Bijvoorbeeld projecten die bewoners betrekken bij nieuwbouw- en renovatieprojecten, en bij voorkeur met huurders. Dat geeft bewoners een kans om zelf te mogen beslissen over de vormgeving en indeling van hun woning. Zulke initiatieven worden enorm gewaardeerd. Sterker nog, men wil er zelfs meer voor betalen", zegt De Wilt. "Bewoners waarderen het enorm als ze zelf kunnen bepa- len waarin ze terechtkomen, of mee mogen denken over hun woning. Je kunt je voorstellen hoe dat een buurt en wijk op alle fronten positief be?nvloedt en de band tussen bewoners versterkt. Je eigen huis en buurt vormgeven, ofwel community building, dat is wat je wilt bereiken." "We blijven erin geloven dat tevreden bewoners de buurt netjes en op orde houden", aldus gebiedsbeheermanager Kenneth Edam. Rechterpagina: Links: De nieuwe woningen zijn aange- sloten op stadsver- warming. Nuon en Westpoort Warmte hebben de reparatie voor de bestaande woningen uitgevoerd. Rechts: De oude grijze gevelplaten (r) krijgen een nieuwe bestemming. De bruikbare delen worden opgestuurd naar een weeshuis in Zimbabwe voor een schoolproject. Van de platen worden bureaubladen voor schoollessenaars gemaakt. nr 3 2012project 19 biedt een enorm duurzame en onderhoudsvrije oplossing", meent Stou- ten-Stuyts. Het materiaal is ook toegepast op de dakkapellen en voor de bergingen in de tuin. De fabrikant van de gevelplaten heeft op verzoek van de architect voor dit project een speciale kleur ontworpen, die combineert met de schoongemaakte bakstenen. Voor het gevelmateriaal had Stouten-Stuyts ook de bewoners om hun mening gevraagd. "Een ander gevelmateriaal verandert het aanzicht enorm. De huizen knappen er behoorlijk van op. De nieuwe look spreekt de buurt ook aan omdat het zo veel op hout lijkt. Als binnenkort alle woningen zijn aangepakt, doet het met al die bomen en struiken rondom de pleintjes niet onder voor een prachtige nieuwe wijk", stelt de architecte. pLaNNiNG In Slotermeer heeft aannemersbedrijf Hemubo al enkele honderden woningen voor de corporatie opgeknapt. Het in renovaties gespeciali- seerde bedrijf is daarom een belangrijke partner voor Ymere. Medewer- kers van het bedrijf zijn voortdurend in de wijk aanwezig. "Door vanaf de conceptfase al met opdrachtgever en ketenpartners mee te denken over de uitvoering van een renovatie, kun je optimaal gebruik maken van elkaars expertise", legt projectleider Marije Bakker de voordelen uit van een langdurige en betrokken samenwerking met een corporatie. "Als aannemer zet je wel eens vraagtekens bij bepaald materiaal- gebruik, omdat het duurder is of minder gemakkelijk te verwerken. Het is lastig om uit te leggen dat een keuze meer uren kost. Als de vraag naar materiaalkeuze bij ons als aannemer wordt neergelegd, kunnen wij meedenken over het beste en snelst te verwerken materiaal. Meeden- ken in je eigen belang scheelt altijd geld." "Wij kiezen net zo min voor duur en ingewikkeld materiaal", gaat ze verder. "Cashen en snel wegrennen zet geen zoden aan de dijk. Boven- dien hoop je meer van dit soort projecten te kunnen doen in de wijk." Soms moet Bakker haar directie uitleggen dat bepaalde projecten op dat moment geen winstpakkers zijn, maar op de lange termijn mooie projec- ten kunnen opleveren, zoals nu met Ymere is gebleken. "Voor een aannemer is het belangrijk om te investeren in goede relaties", stelt ze vast. "Dat houdt bijvoorbeeld ook in dat je opdrachtgevers voortdurend informeert over logische werkmethoden die je als aannemer volgt. Kostenbesparingen zitten bijvoorbeeld in effici?nte tijdsbesteding. Het is prettig als je dat met de opdrachtgever kunt afstemmen. In Slotermeer is binnen negen weken een blok van acht woningen met tuin gereno- veerd, terwijl de prognose drie maanden was. Bouwtijd werd bespaard omdat we zelf de planning mochten doen. Voor Hemubo betekent een goede tijdsplanning dat we weer meer tijd overhouden voor andere projecten, met dezelfde bezetting aan mensen", aldus de projectleider. GroeiprojeCt Volgens gebiedsbeheermanager van Ymere Kenneth Edam, greep de corporatie de huidige economische crisis aan om de renovatie van de bestaande voorraad in Slotermeer in elk geval te versnellen. "Als corpo- ratie kun je ook niet al het achterstallig onderhoud in ??n keer aanpak- ken. Dit project kan beschouwd worden als een groeiproject en is in een aantal stappen gerealiseerd. Voor het energiegedeelte hebben we snel partijen gevonden die hieraan wilden meewerken. Slotermeer is een mooi oud buurtje, omgeven door veel groen, maar de woningen waren niet meer van deze tijd. Dus vonden we het nodig om de woningen fysiek aan te pakken en ze comfortabeler te maken." Edam geeft aan dat de organisatie van een dergelijk samenwerkingsverband een enorme inspanning vergt, maar snellere en betere resultaten oplevert. "We doen dat om onze bewoners uiteindelijk een gerenoveerde, comfortabele woning aan te kunnen bieden. We blijven erin geloven dat tevreden bewoners de buurt netjes en op orde houden. Hiervoor is eveneens input nodig van de bewoners zelf, dat gaat niet altijd vanzelf. Het blijft soms knap lastig om bewoners mee te laten denken over hoe hun woning verbeterd kan worden. Zeker als het om ingewikkelde zaken gaat als energiebeperkende maatregelen voor een woning", zegt Edam. sChiLaaNpak Voor de aan- en opbouw en een ontwerp van een andere indeling van de 177 woningen, is architecte Angeline Stouten-Stuyts gevraagd. "Er moest heel wat gebeuren: de hele schil is gerenoveerd", zegt Stouten- Stuyts. De toegepaste energetische maatregelen ? dubbel glas en gevel- en dakisolatie ? gelden standaard voor elke woning, zonder dat de huur wordt verhoogd. Zowel de houten als de kunststof kozijnen waren nog in prima staat. De houten kozijnen zijn opnieuw geschilderd. Ook het metselwerk was nog goed en is alleen gereinigd. Het piep- schuim isolatiemateriaal achter de gevelplaten is volledig vervangen door nieuw isolatiemateriaal. De enige manier om de begane grond goed na te isoleren, is er een betonnen laag overheen te leggen. Bewo- ners van de renovatiewoningen mogen kiezen uit verschillende verbou- wingspakketten. Wel of geen uitbouw, een extra dakkapel, en al dan niet een nieuwe badkamer, keuken of toilet. Extra verbouwingen aan een huis vragen om een redelijke huurverhoging. In 2009 is Stouten-Stuyts met het ontwerp gestart. Inspiratie haalt ze uit de wijk zelf, door er veel rond te lopen en foto's te maken. Ze bracht in kaart wat de wijk nu precies kenmerkt: veel groen en woningen met een ingetogen uitstraling. Ze wijst op het verschil tussen v??r en na de renovatie. "De penanten die het ritme van de woningen bepalen, zijn behouden. Belangrijk vonden we om de gevelplaten weg te halen, om een zo natuurlijk mogelijk beeld te krijgen. De lelijke grijze geveldelen zijn vervangen door andere geveldelen, die zijn gemaakt uit een soort composietmateriaal van hout en pvc. Het materiaal wordt meestal op terrassen toegepast. De nieuwe gevelplaten hebben de uitstraling van hout en het materiaal verkleurt zelfs een beetje zoals hout. Maar het