nr 3 2013 project16 energielabel F naar A++ gegaan, dat betekent een enorme verandering." Aan het woord is Clemens van Soest, algemeen projectleider bij de woningbouwvereniging. "Met de jarenzestigwoningen in de Jan Lels- straat was veel mis, alles liep op het einde van de levensduur. Eigenlijk was alleen het casco van de huizen nog goed", zegt hij. Uitvoerder van de renovatie is Willems Vastgoedonderhoud. Sander Willems is daar projectleider en heeft het project van a tot z begeleid. Hij vertelt dat in aanloop naar de renovatie toe vrij snel duidelijk werd dat de woningen veel te klein waren. "Om aan de eisen van de 52 jarenzestigwoningen van woningbouwvereniging hoek van holland (wVh) zijn ge?pgraded van energielabel f naar A++. e?n van de eisen van de woningbouwvereni- ging was dat de bewoners tijdens de renovatie centraal stonden, met als gevolg dat zij uiteindelijk maar twee weken hun huis uit hoefden. bovendien kregen ze er een huis voor terug dat `beter is dan nieuwbouw', volgens Clemens van soest, alge- meen projectleider bij wVh. hoek van holland jan lelsstraat project tekst joop van vlerken foto's willems vastgoedonderhoud Op enkele minuten loopafstand van het kantoor van de Hoek van Hollandse woningbouwvereniging, ligt de Jan Lelsstraat, vernoemd naar de president van de Koninklijke Zuid-Hollandsche Maatschappij tot Redding van Schipbreukelingen. In die straat vond in 2012 een renovatie plaats van 52 `platte doosjes' uit de jaren zestig, naar mooie moderne A++-woningen. De huizen werden voorzien van een volledig nieuwe isola- tieschil, een nieuw zadeldak en verschillende installaties om het energe- tisch rendement van de woningen te verbeteren. "We hebben alles uit de kast gehaald op het gebied van moderne renovatie. De woningen zijn van nr 3 2013project 17 moderne tijd te voldoen, kwamen we al snel tot de conclusie dat de huizen groter moesten worden. Met een goede isolatie was opwaarde- ring naar label B mogelijk, maar voor deze groep huizen wilde de woningcorporatie een stap verder gaan. Dat betekende dat we ook de installaties aan moesten pakken", vertelt hij. "Voor de verwarming van het tapwater werd een zonneboiler ge?nstalleerd, voor het opwekken van elektriciteit zonnepanelen en voor verwarming een cv-ketel of warmtepomp." Voor al deze installaties moest ruimte gecre?erd worden. De woningen waren met een gemiddelde oppervlakte van 80 m2 sowieso al erg klein, vindt ook Van Soest. "Dus hebben we in het plan een zadeldak op de woning geplaatst", zegt hij. "Dat was de ideale oplossing voor deze situatie. Het gaf meteen meer ruimte in de woningen, die in ??n klap van 80 naar 120 vierkante meter woonopper- vlak gingen. De uitbreiding was ook nodig om de woning toekomstbe- stendig te maken, zodat we haar nog vijftig jaar kunnen verhuren." MoDelwoninG Door toepassing van een zadeldak in plaats van een plat dak, kreeg de woning volgens Willems meteen een heel andere uitstraling. "We hebben eerst een modelwoning gemaakt, zodat bewoners konden zien hoe hun huis eruit zou komen te zien. Naast de nieuwe kap was de schilisolatie heel belangrijk. De woning is helemaal ingepakt. Aan de buitenkant van de woningen zijn panelen geplaatst van 22 centimeter dik met daarin de domotica en isolatie voor de woning. Die panelen zijn aan de buitenkant gepleisterd waardoor de woningen een veel strak- kere uitstraling hebben gekregen", zegt Willems. Door de aanpassin- gen lijken de huizen in niets meer op de platte doosjes die in de jaren zestig zijn gebouwd. Aan de buitenkant zijn de huizen bovendien afge- werkt met hout. Dit geldt voor zowel de gevelbekleding als de kozijnen, die zijn gemaakt van Europees naaldhout. De LamikonLongLife++ Passiefkozijnen bestaan geheel uit naaldhout in plaats van het bekende hardhout en zijn ontwikkeld door Verweij Houttechniek, in samenwer- king met TNO. Door de juiste detaillering en materiaaltoepassing gaan deze kozijnen langer mee dan hardhouten kozijnen en behoeven minder onderhoud. Daarnaast hebben ze een U-waarde van slechts 0,79 en zijn ze Dubokeur-gecertificeerd. Dit houdt in dat de kozijnen de meest milieuvriendelijke producten in hun soort zijn, wat een mooie match vormt met het toegepaste Toppphuis-concept van Willems Vastgoedon- derhoud. De aannemer vertelt: "De drie p's in het concept staan voor people, planet en prosperity. Dat betekent dat het duurzame huizen zijn die in principe energieleverend zijn door het gebruik van zonnepanelen, zonne- boiler en isolatie. Voor het huis zijn bovendien zo veel mogelijk natuurlijke en lokale materialen gebruikt en voor de houten gevel dus zo veel moge- lijk Europees naaldhout. We hebben niet alleen een duurzaam huis gebouwd, maar vooral een huis dat onderhoudsvriendelijk is en dat reke- nr 3 2013 project18 tijdelijk te verhuizen. Voor hen hebben we iets geregeld met het lokale zorgcentrum, zodat zij daar een paar weken konden verblijven. En in ??n geval wilde de bewoner helemaal niet weg uit zijn woning. Die hebben we tijdelijk naar zijn eigen nieuwe zolder verhuisd", omschrijft Van Soest de gang van zaken, en geeft aan dat de renovatie belastend was voor de bewoners van de jarenzestigwoningen. "Daar hebben we ook nooit omheen gedraaid, we hebben altijd eerlijk verteld dat de reno- vatie ingrijpend zou zijn. We beseffen goed dat we veel vragen van de bewoners, maar uiteindelijk krijgen ze er veel voor terug. De woningen zijn weer als nieuw en in principe energieleverend geworden. De zonne- panelen op de woningen leveren gemiddeld 4600 kilowattuur per woning, genoeg om het verbruik van de bewoners en de warmtepomp te compenseren." woonlAsten De bewoners van de Jan Lelsstraat gaan 50 euro per maand meer huur betalen. Dat kunnen ze uit de besparing op de energierekening makke- lijk betalen, denkt Van Soest. "We hebben iedereen de garantie gege- ven dat ze niet meer gaan betalen dan in de oude situatie. Dat is een duidelijke afspraak en daar mogen de bewoners ons aan houden. Mocht het om de ??n of andere reden toch zo zijn dat een bewoner meer moet betalen, zullen wij dat verschil bijpassen. Maar gemiddeld gaan ze per maand 100 euro besparen op hun energierekening. We doen het dus nog beter dan de standaard woonlastenwaarborg van de Woonbond, want we vragen slechts 50 procent van de energiebespa- ring terug in de huur. Dat is normaal 75 procent." Willems bevestigt dit: "Bewoners krijgen voor lagere maandlasten een veel betere woning. Daarbij komt dat de woonlasten voor de toekomst een stuk beheers- baarder zijn gemaakt door de lagere energierekening." Van Soest bena- drukt nog maar eens dat de bewoners van de gerenoveerde straat echt geluk hebben gehad. "Wij leggen als woningbouwvereniging geld toe op dit project. Met 150.000 euro per woning was het ook niet bepaald een goedkope renovatie. Het is ook echt een pilotproject waarin we maximaal effect wilden sorteren", aldus de projectleider van WVH. GronDGebonDen wArMtePoMP Voor verwarming hadden de bewoners de keuze uit een nieuwe HR-ketel, een grondgebonden warmtepomp of een ventilatieluchtwarm- tepomp. "Omdat dit voor de bewoners nieuwe technieken zijn en de ning houdt met de wensen van de bewoner", legt hij uit. Daarin zit volgens Willems het verschil met bijvoorbeeld het PassiefHuis-concept. "Het Toppphuis is meer een Active House. Zo wordt er bijvoorbeeld gebruikgemaakt van vraaggestuurde installaties. Dat houdt in dat als CO2 - of vochtwaarden oplopen, bijvoorbeeld als je gaat douchen, de ventilatie automatisch aangaat. De bewoners hoeven dit niet zelf te rege- len met een driestandenknop. Deze installatie is nodig omdat de wonin- gen supergoed ge?soleerd zijn; er kan geen lucht meer door de gevel." Dat was voor de renovatie wel anders, grapt Van Soest. "Voorheen hadden de woningen natuurlijke ventilatie; de wind waaide zo van voor naar achter door de woningen." Maar dit woningconcept houdt volgens Van Soest veel rekening met de bewoner en dat was belangrijk voor de woningbouwvereniging. "Je kunt wel aan alle eisen voldoen op het gebied van energiebesparing en luchtkwaliteit, maar uiteindelijk gaat het toch om de bewoner van het pand. We zijn voor het project aan de Jan Lelsstraat niet uitgegaan van de minimumregels uit het Bouwbesluit, maar van de wensen van bewoners. De renovatie van de woningen gaat verder dan de meeste woningcorporaties op dit moment doen", gaat hij verder. "We wilden voor dit project echt uitpakken. Het is dan ook een pilotproject; de prestaties die deze woningen halen, zijn verge- lijkbaar of beter dan bij nieuwbouw en dat zie je niet vaak bij renovatie. En al helemaal niet als deze in bewoonde staat is uitgevoerd." inGrijPenD E?n van de uitgangspunten van de renovatie was dat die moest worden uitgevoerd zonder dat de bewoners lange tijd hun woning uit moesten. Met een strakke planning lukte het de aannemer uiteindelijk deze peri- ode tot twee weken te beperken. Volgens Willems is die termijn van twee weken echt het minimale voor een dergelijke ingrijpende verbou- wing. "Dat hadden we echt niet sneller kunnen doen. Het plaatsen van de kap en de panelen van de schilisolatie hebben we in bewoonde staat gedaan. Tijdsbesparing hadden we eventueel kunnen behalen als we de panelen voor de buitenkant van de woning vooraf hadden gestuukt", analyseert hij. Van Soest vertelt dat de meeste bewoners gebruik hebben gemaakt van een wisselwoning in de buurt. "We hadden het geluk dat een aantal woningen in de buurt toevallig leegstond, zodat we wisselwoningen in konden richten. Die werden voorzien van eenvoudig meubilair, een tele- visie en internet zodat de bewoners zo normaal mogelijk konden leven. Voor een aantal zorgbehoevende bewoners was het niet mogelijk om nr 3 2013project 19 grondgebonden warmtepomp extra overlast met zich meebrengt, moes- ten ze zich hiervoor aanmelden", licht Willems de procedure toe. "Uiteindelijk hebben elf huurders voor een warmtepomp gekozen; vijf voor een ventilatieluchtwarmtepomp en zes voor grondgebonden warm- tepompen. We hebben vooraf goed uitgelegd wat de installatie van een warmtepomp inhoudt. Zo moesten er voor een grondgebonden water- pomp in de tuin twee gaten van 100 meter diep geboord worden. Dat is natuurlijk verwoestend voor je tuin." Maar de bewoners die gekozen hebben voor een warmtepomp zijn volgens Van Soest heel tevreden. "We hebben voor de zes huurders met een grondgebonden warmte- pomp de tuin weer helemaal in de originele staat terug gebracht. Alle bewoners met een warmtepomp zijn erg te spreken over het comfort en het is energetisch heel gunstig. De pompen verbruiken alleen elektri- citeit en die kan schoon opgewekt worden, in dit geval met de zonnepa- nelen die op de daken liggen", omschrijft hij. Alle huizen zijn tijdens de renovatie voorbereid op de installatie van een warmtepomp, zodat die in de toekomst nog aangebracht kan worden. Willems plaatst hier wel een kanttekening bij. "De economische levens- duur van een HR-ketel is minimaal vijftien jaar. Dat betekent waarschijn- lijk dat er de komende vijftien jaar geen warmtepomp in de woningen geplaatst gaat worden", voorspelt hij. Technisch gezien was het realise- ren van een warmtepomp in bestaande woningbouw een uitdaging, volgens hem. "We wilden niet met vloerverwarming werken, in verband met de bestaande vloerafwerking van de bewoners. Daarom hebben we gekozen voor lagetemperatuurverwarming met convectoren, zowel voor de huizen met een warmtepomp als die met een HR-ketel. Deze ventilatieconvectoren hebben we ontwikkeld met Jaga en TNO." bewonersAVonD Als er ??n ding is dat Van Soest heeft geleerd van het project, dan is het dat je de bewoners niet vroeg genoeg kunt betrekken bij de renova- tie. Het kan de doorlooptijd volgens hem aanzienlijk versnellen. "Ik ken in Rotterdam een project waar de bewoners zelfs betrokken zijn bij de aanbesteding. Dat is hoe het eigenlijk zou moeten", vindt hij. De bewo- ners in Hoek van Holland hadden heel eigen idee?n over de aanpassing van de woningen. "Wij hadden bijvoorbeeld een indeling gemaakt voor ramen in de gevels, maar de bewoners dachten daar heel anders over", vertelt Willems. "Zij hadden al gordijnen en andere raambekleding en wilden niet dat de formaten van de ramen zouden veranderen. Dat zijn dingen waar je in het ontwerp niet onmiddellijk aan denkt." Om de bewoners over de streep te trekken, heeft WVH eerst een bewonersavond georganiseerd. Daarna werd er een modelwoning gere- aliseerd en werden de bewoners individueel rondgeleid in de woning. Er werd dus veel tijd ge?nvesteerd in voorlichting. "Maar dat heeft ons uiteindelijk wel wat opgeleverd", vertelt Van Soest. "De respons op de plannen was heel goed. Anderhalve week na het voorstel hadden we al akkoord van 70 procent van de bewoners en uiteindelijk ging 83 procent zonder nabellen of een gesprek akkoord. Dat zijn hoge percen- tages bij een renovatie." De begeleiding van de bewoners in het hele traject was intensief. "We wilden het de bewoners zo veel mogelijk naar de zin maken. Als je veel van mensen vraagt, moet je niet moeilijk doen en af en toe iets extra's voor ze over hebben", besluit hij. het is net een VillAwijk Al sinds 1980 wonen Rien en Tonny den Harder in de Jan Lelsstraat, waar ook hun twee zonen zijn opgegroeid. Het stel is erg blij met de renovatie van de huizen in de straat en volgens Rien den Harder is er nogal wat veranderd. "Als je bedenkt dat wij v??r de renovatie alleen een gashaard en een warmwa- tergeiser hadden, en dat we nu verwarming met volledige klimaatbeheersing en warm water van de warmtepomp hebben, dan snapt u wel dat ons wooncomfort er enorm op vooruit is gegaan", vertelt hij. De familie Den Harder vormt ??n van de zes bewo- ners die heeft gekozen voor een grondgebonden warmtepomp. Het bevalt ze goed. "Maar we hebben natuurlijk ook niet echt vergelijkingsmateri- aal, omdat we nooit centrale verwarming hebben gehad. De pomp houdt het huis in de winter prima op temperatuur en het grote voordeel is dat we helemaal geen gas meer gebruiken. Een ander voor- deel is dat we in de zomer de temperatuur wat kunnen laten zakken; de warmtepomp werkt dan het tegenovergestelde als in de winter", legt meneer Den Harder uit. In totaal is de familie twee?nhalve week weggeweest uit de eigen woning. "We konden ervoor kiezen om te blijven zitten, maar dat vonden wij geen optie. Er was een wisselwoning beschikbaar die van alle gemakken was voorzien; een keuken met koelkast, een wasmachine en een droger. Het huis was behoorlijk gemeubileerd en er was zelfs een internet- aansluiting", omschrijft hij. Terugkijkend kan Den Harder niet anders dan concluderen dat hij tevreden is. "Het was al een fijne en rustige wijk om te wonen, met voldoende parkeerruimte. En zoals het nu geworden is, lijkt het voor ons wel een villawijk."